نهج‌البلاغهٔ نفیس ارسنجانی به خط نسخ محمّد حسین بن علی عسکر ارسنجانی

نهج البلاغه شیراز، تلاقی زیباییهای بصری
نسخه خطی نهج البلاغه به خط زیبای نسخ، اثر قلم گردانی مرحوم محمد حسین ارسنجانی می‏باشد که تاریخ ۱۳۱۸ ه.ق در انجامه آن، سال کتابت این اثر ارزشمند را بیان داشته است.
این نسخه خطی در قطع وزیری و اندازه صفحه  ۲۷×۱۷ و با ۵۷۲ صفحه بر روی کاغذ مهره و آهار خورده دوره ی قاجاریه شکل گرفته است. کتابت اثر به صورت پشت و رو انجام شده که این صفت آن را به نسخه های خطی نفیس و کم نظیر تبدیل کرده است.
صفحه نخست یا لوح آغازین با تذهیب، تشعیر و مرصع کاری بسیار ظریف گویی خواننده را برای دیدن موزه‏ای از هنرهای کتاب آرایی آماده می‏کند. به طوری که صحافی و تجلید آن این موزه راتکمیل و یکی از شاهکارهای کتاب آرایی را شکل داده است.
کتابت اثر به خط نسخ متأثر از شیوه‏ ی نسخ ایرانی و نماینده نامبُردار آن میرزا احمد نیریزی است. کرسی بندی محکم و چینش زیبا و حساب شده از مزایای این کتابت است. همچنین بستن هوشمندانه پایان هر سطر بدور از هر گونه تکلف موجب خوشخوانی و روان‏خوانی کلام حضرت مولی (ع) شده است. آنچه که مسلم است کاتبان، این اثر را با عشق به نیای روحانی حوشنویسان حضرت مولی الموحدین (ع) نگاشته اند. زیرا به پایان رساندن این اثر مفصل به مدت پنج سال، تنها در سایه توفیق و لطف الهی میسر بوده است.
این نسخه از نهج البلاغه دارای یک مزیت ویژه است که ارزش ادبی و محتوایی و حتی هنری آن را دو چندان می‏کند. به طوری که علاوه بر متن اصلی حاشیه‏های ادیبانه و ارزشمندی از ملا غلامحسین شیرازی در اطراف متن درج شده، که در قالب موّرب نویسی و نستعلیق دفتری در جهات مختلف به حرکت در می‏آید و ضمن بیان مطالب مؤلف و حاشیه نگار آن، آرایش تازه‏ای از صفحه آرایی (نسخ و نستعلیق) را پیش روی علاقه‏مندان قرار می‏ دهد.

نهج البلاغه در آیینه هنر شیراز در یک نگاه
تعداد صفحات نسخ: ۵۷۲ صفحه با کتابت عالی و قلم یک میلیمتری، به توسط محمد حسین ارسنجانی سال ۱۳۱۸ هـ . ق
تعداد قطعات نستعلیق حاشیه نگاری: ۷۰۰ قطعه با قلم ۵/۰ میلیمتری (کاغذ دورو، آهر  مهره به خط عالی علی نقی شیرازی)
تذهیب، تجلید، ترصیع،  تشعیر جلد لاکی و پشت جلد: محمود مذّهب باشی شیرازی (هنر نمایی ویژه)
متن حواشی: ملاغلامحسین شیرازی (ارائه متون ادبی)
پشتیبانی مالی: قوام الملک شیرازی (حاکم شیراز)
دوره زمانی تهیه اثر: ۵ سال
اهتمام در تهیه نسخه چاپی (حامی نسخ خطی): حجت الاسلام حق شناس تنگستانی

محمد حسین ارسنجانی نسخ نویس نهج البلاغه
خط نسخ بسیار ممتاز و ارزنده ای در کتابت نهج البلاغه به کار گرفته شده است. تاریخ پایان تحریر کتاب به توسط محمد حسین ارسنجانی ۱۳۱۸ هجری قمری است.
مرحوم زنده یاد مهدی بیانی در مورد محمد حسین ارسنجانی چنین آورده است: «از خطوط او دیده ام: قرآن رحلی کوچک جلد روغنی ممتاز_ شش صفحة اوّل مذهب و مرصع ممتاز، نسخ کتابت خوش با رقم «... حسین بن علی عسگر ارسنجانی...» سال ۱۲۸۵ در کتابخانه ملک(۲)»
ذکر این تاریخ نشان می دهد که مرحوم محمد حسین ارسنجانی سی و سه سال قبل از کتابت نهج البلاغه با نگارش قرآن به خط نسخ خوش، خود را به جامعه هنری به خوبی شناسانده بود.

علی نقی شیرازی (حاشیه نگار نستعلیق نهج البلاغه)
علی نقی شیرازی فرزند میرزا یوسف مذهب باشی شیرازی است. وی در  خوشنویسی و به ویژه کتابت دارای شیوه اختصاصی است و بیشترین تاثیر را از نظر ظرافت و سیمای حروف از مکتب میرعماد و از نظر پیوسته نگاری و کرسی بندی از مکتب کلهر اخذ کرده است.
زنده یاد مهدی بیانی از شیوة شیرین او در کتابت یاد کرده به آثار ذیل ازوی اشاره دارد.
۱- کلیات سعدی ( ۱۳۱۸-  ۱۳۱۷ هـ . ق)
۲- شس دفتر مولانا (۱۳۱۸ -۱۳۱۷ هـ . ق)
۳- یک جلد کلیات سعدی با کتابت عالی
۴- مرقع مناجات حضرت علی بن ابی طالب (ع)
۵- مجموعه ای از قطعات سعدی به قلم کتابت جلی عالی (۱۳۲۷ هـ . ق)
به روایت دکتر بیانی از علی نقی شیرازی تا ۱۳۳۵ هـ . ق قطعاتی دیده شده است.(۴)
به طور حتم زنده یاد بیانی به حاشیه نگاریهای نهج البلاغه ارسنجانی دسترسی نداشته زیرا در صورت رویت آن، به نیکی از کاتب نستعلیق آن یاد می کرد. امّا در این اثر یعنی نهج البلاغه هنرمندان شیرازی، حاشیه نگاری های نستعلیق به دور متن اصلی مزیت ویژه کتاب است.

تذهیب اثر، (محمود مذّهب باشی)
صفحه آغازین و افتتاح متن نهج البلاغه ارسنجانی با کتابت هشت سطری آغاز می شود و مطلع و پیشانی صفحه را سرلوحه مرصع و حواشی آن را تذهیب و تشعیر پرکار و هنرمندانه ای در بر می گیرد.

نسخه چاپی نهج البلاغه
نهج البلاغه هنرمندان شیراز از نفیس ترین و هنری ترین نسخه های نهج البلاغه است. این کتاب از قدمت تاریخی برخوردار است و در چاپ، سعی ناشر برآن بوده که نکات و تمهیدات ذیل رعایت شود:
۱- اندازه کتاب عینا در چاپ رعایت شده است.
۲- رنگ های استفاده شده در حد ممکن نزدیک به اصل می باشد.
۳- انعکاس خط به دلیل ریز بودن، به صورت عینی و در سلامت کامل رعایت شده به گونه ای که ملموس و احساس قلم به خوبی حسّ شدنی است.
۴- تفکیک رنگ ها به خوبی انجام شده و بهترین حالت چاپ در آن قابل رؤیت است.
۵- اسکن صفحات کتاب با حوصله و دقت خاص انجام شده و سعی بر این بوده که به اصل نسخه هیچگونه آسیبی وارد نشود.  با بهره گیری از اسکن مخصوص کتاب های نفیس نیازی به گشایش ۱۸۰ درجه نبوده و فقط با گشایش ۹۰ درجه این کار میسر شده و فشاری به شیرازه کتاب وارد نشده است.
۶- تفکیک رنگ های زمینه شامل شنگرف، لاجورد، مشکی و طلا به درستی مورد توجه قرار گرفته و تفاوت ها با نسخه اصل به کمترین حالت ممکن رسیده است.
۷- با نمونه گیری های انجام شده، رنگ ها به خوبی و با حلاوت و شادابی نزدیک به اصل اثر به چاپ رسیده است.
۸- از نظر اندازه، کتاب کاملاً یک به یک و به اندازه نسخه خطی چاپ شده تا بیننده تفاوتی از نظر اجرا با اصل اثر احساس نکند.
۹- اجرای ساخت جلد با نفاست تمام انجام پذیرفته و صحافی با دوختن چند سوزنه و تدارک شیرازه مناسب صورت گرفته است. همچنین قاب و جعبه ای در خور، برای کتاب تهیه شده که نفیس و شبیه به اصل نسخه است.
این موارد از مزایای نسخه چاپی است که بسیاری از ویژگیهای ممتاز نسخه خطی را در خود جمع کرده است.

ویژگی های نهج البلاغه نفیس ارسنجانی
۱- نفیس ترین و هنری ترین نسخه نهج البلاغه موجود به زعم بزرگان هنرِ معاصر.
۲- همکاری گروهی و عزم جمعی قله نشینان هنر نگارگری و خوشنویسی دوره قاجار در تولید این اثر.
۳- خط نسخ استاد محمدحسین بن علی عسگر ارسنجانی، به نظر اساتید فن، اوج قله خوش نویسی نسخ ایرانی است. (خط نسخ ایرانی نسبت به خطوط نسخ عربی و عثمانی و هندی از ملاحت بیشتری برخوردار است که متاسفانه مغفول مانده و مورد بی مهری روزگار قرار گرفته است).
۴- خط نستعلیق استاد علی نقی شیرازی بی تردید جزو بهترین شاهکارهای هنر کتابت و حاشیه نگاری در ایران به شمار می رود. کتابت این استاد در حاشیه کتاب نفیس نهج البلاغه در قطع کتابت خفی می باشد. اساتید و کارشناسان خوشنویسی، کتابت این استاد را بی نظیر و معجزه وار قلمداد می کنند.
۵- کتاب آرایی، حل کاری طلا و تذهیب و تجلید توسط استاد محمود مذهب باشی، یکی دیگر از ارکان ممتاز این کتاب شریف می باشد. ایشان یکی از برجسته ترین مذهبان تاریخ هنری ایران به شمار می آیند و شاهکار هنری خودشان را در این اثر به جامعه ی ایران تقدیم کرده اند.
۶- با توجه به رقم های موجود در نسخه خطی- سال ۱۳۱۸ تا ۱۳۲۲ (هجری قمری) - می توان استنباط کرد که کتابت و نگارگری آن حداقل ۵ سال به درازا کشیده است.

۷- شناسایی و تایید اصالت این نسخه در زمره بزرگترین کشف هنری دهه ی اخیر در حوزه کتب نفیس محسوب می شود.

کتاب حاضرکه از قدمت تاریخی برخوردار است ، بی شک در چاپ آن باید تمهیداتی در نظر گرفت.   

۱- اندازه کتاب عینا چاپ شود.

۲- رنگ های استفاده شده در حد ممکن نزدیک به اصل باشد .   

۳- سلامت خط به دلیل ریز بودن ، باید عینا و سالم و حتی احساس قلم به خوبی رعایت شود.    

۴- تفکیک رنگ ها به خوبی انجام شود تا پس از چاپ در مقایسه نزدیک ترین حالت چاپ شده باشد.   

۵- رنگ طلا که در صنعت چاپ استفاده خاص دارد به نوعی استفاده گردد که احساس طلا رابه مخاطب القا بکند.

از این روی این کتاب با حوصله و دقت خاصی توسط استاد گرانقدر جناب آقای مجتبی سبزه اسکن شد که هنگام اسکن نهایت تلاش در رفتار درست با اصل نسخه انجام پذیرفت که هیچگونه آسیبی به کتاب  وارد نگردد.

به همین دلیل از اسکنی که مخصوص کتاب های نفیس می باشد استفاده شده و هیچ نیازی به این که کتاب ۱۸۰ درجه باز شود نبود و فقط ۹۰ درجه نیاز است که باز گردد ، پس هیچ فشاری به شیرازه ی آن وارد نگردید. تفکیک رنگ های زمینه رنگ شنگرف، لاجورد، مشکی و طلا به درستی انجام شد. در نمونه گیری های انجام شده ، رنگ ها به خوبی و با حلاوت و شادابی نزدیک به اصل اثرچاپ شد.
خط نسخ و مخصوصا نستعلیق حاشیه به دلیل ریز بودن بیش از حد ، به خوبی و سلامت چاپ شده است ، چرا که  درمقایسه ای دقیق این مهم نیز به خوبی نتیجه داده است. از نظر اندازه کاملا یک به یک چاپ شده تا بیننده تفاوتی از نظر اجرا و احساس تفاوت تناسب نداشته باشد. تفکیک طلا و رنگ ها با حوصله و دقت خاصی انجام پذیرفته ، با دندان موشی های کنار طلاآنچنان که در اصل نسخه مشاهده می گردد ، در این نسخه نیز آورده شود. جلد با نفاست تمام انجام پذیرفته است و صحافی چند سوزنه دوختن و شیرازه مناسب، همچنین قاب و جعبه ای در خور، این کتاب چاپ شده  را نفیس و شبیه به اصل نسخه کرده است.

ویژگی های چاپ این کتاب

• کتابت زیبای مقدمه توسط استاد "غلامحسین امیرخانی"  به همراه یک تابلو چلیپا در وصف امیر المومنین علی علیه السلام.    
• ۸ ماه زمان برای مراحل اسکن، تفکیک و جداسازی رنگ، جداسازی طلا، نمونه گیری  
• چاپ و فرایند مقدمات لیتوگرافی و چاپ این اثر توسط یک گروه به مدیریت جناب استاد مجتبی سبزه.(۵۲۵۰ ساعت کار نفر)
• مشاوره با اساتید بزرگ خوشنویسی و نگارگری و چاپ و گرافیک در تولید این اثر بزرگ
• بالاترین رکورد میزان تفکیک طلا در چاپ یک کتاب و یکی از بالاترین رکورد های طراحی صفحه یک کتاب .(۶۰۰ تابلو نفیس)
• بالاترین میزان نزدیکی رنگ اثر چاپ شده با اصل اثر، در هنر چاپ.
• وزن تقریبی کتاب به همراه جعبه و کیف مخصوص حدود ۶ کیلو گرم می باشد.
• عطف کتب و جعبه آن از چرم طبیعی بوده و هر جلد دارای شناسنامه و شمارگان لیزری اختصاصی می باشد.

بیان اساتید در رابطه با کتاب

اساتید صاحب نام  و بزرگ معاصر پیرامون جنبه های مختلف هنری این کتاب سخن رانده اند:  
استاد امیرخانی: استاد خط نستعلیق ، پیرامون جایگاه کتابت خط نستعلیق .
استاد امیر احمد فلسفی: استاد خط نستعلیق ، پیرامون جایگاه کتابت خط نستعلیق .
استاد مرادی: استاد خط نستعلیق ، پیرامون جایگاه خط نستعلیق و طراحی آن دراین کتاب.
استاد سبزه: استاد خط نستعلیق و کارشناس نسخ خطی ، پیرامون نسخه شناسی هنری و چاپ.   
استاد قربانی: استاد خط نسخ ، پیرامون کیفیت خط نسخ استاد ارسنجانی.     
استاد فیضی: استاد صحاف، پیرامون جلد سازی و صحافی این اثر.
استاد دکتر سلیمانی: استاد مذهب ، مرمت کار و جلد ساز، پیرامون هنر جلد سازی.     
استاد سعید آبادی: استاد نگارگر و مذهب، پیرامون جایگاه نگارگری و سبک نگارگری دوره قاجار.

در ادامه نظر دو تن از بزرگترین اساتید خوشنویسی معاصر در رابطه با کتاب را مشاهده می فرمایید.

استاد غلامحسین امیرخانی (ریاست انجمن خوشنویسان ایران و چهره ماندگار هنر خوشنویسی)

محمد حسین ارسنجانی تربیت شده پدر هنرمندش جناب علی عسگر ارسنجانی است.
 خط متنش به خط زیبای نسخ به شیوه ‏ی ایرانی است که ویژگ‏ی هنرمندان ایران است و با سبک هنرمندان ترک وعرب تفاوت دارد، وجه تمایزش این است که با دور و ملاحت بیشتری نوشته شده که مطلوب خاطر هنرمندان ایرانی بوده، بنابراین خط متن که عبارات حکمت آمیز نهج البلاغه را تحریر کرده فوق العاده زیباست و از خطوط طراز اوّل ایران محسوب می شود .
  نکته دیگری که بسیار حائز اهمیت است و باید به آن توجه کرد حاشیه ‏نویسی کتاب است که به خط نستعلیق خفی و با یک ترکیب‏ بندی بسیار زیبا به دست میرزا علی نقی شیرزایی که یکی از نستعلیق نویسان بسیار توانای ۲ قرن پیش بوده، در حاشیه کتاب، تقریباً همه ‏ی صفحات کتاب را تزئین کرده که انصافاً چشم از این زیبایی و ترکیب ‏بندی سیر نمی شود .
 کتاب و کتاب ‏آرائی ( تذهیب ) در ایران آدابی داشته که البته در مراحل طولانی مدت تاریخی است که قدم به قدم این هنر بسیار ارجمند به کمال خودش نزدیک شده است که ترکیب می‌شود از جلد مرصع و مجلل که ملاحظه می‌کنید، و بعد از آن به شیوه بسیار زیبائی سر لوح کتاب با تذهیب زیبا و دقیق که بازهم سبک شیرازی تذهیب است و از این بابت سبک تذهیب مکتب شیراز با مکتب اصفهان یا مکتب هرات و تبریز تفاوت می‌کند .

استاد امیر احمد فلسفی (استاد برجسته هنر خوشنویسی)

کتاب حاضرچه از نظرخوش‏نویسی و چه در مورد تزئیناتش و جلدسازی‌اش مطمئناً نفیس ‏ترین در دوره خودش بوده و شاید آخرین کتاب نفیس و یا از آخرین کتابهای نفیسی است که از دوره گذشته به دست ما رسیده است.
در مورد ترکیب ‏بندی خط نستعلیق در حاشیه آن باید بگویم؛  کمتر کتابی در حاشیه ‏نویسی ‏اش به این نفاست و با این دانگ قلم و به این ظرافت و یک دستی دیده شده است. از حیث ترکیب ‏بندی نیز باید به آن توجه کرد. دفتری نویسی- مورب‏نویسی – قصارنویسی– تکه ‏نویسی- و تلفیق همه اینها با هم در جای جای این کتاب دیده می‌شود.
این هنرمند بزرگ " علی نقی شیرازی" در ارائه تک ‏تک کلمات و سطرها اوج هنر ترکیب و فضاسازی را ارائه کرده است. در ساده ‏نویسی و روان ‏نویسی و قرائت ساده مطلب هم استادی کامل خودش را نشان داده .
 در امر کتابت، یک دستی، یکنواختی ‏اش قابل تحسین است. و نشان می‏ دهد که خوش‏نویس" محمد حسین ارسنجانی" با تمام وجود به هنرنمایی در این کتاب پرداخته است. چرا که در این کتاب نه تنها هفتصد تابلوی خوش‏نویسی نستعلیق وجود دارد بلکه هر صفحه هم به چندین قسمت تقسیم می‏شود، یعنی هر صفحه که دارای سه حاشیه دور خط متن می‏باشد، حاشیه بالا حاشیه پائین و حاشیه بیرونی هر کدام به تنهائی تابلوی جداگانه ای از خوش‏نویسی است. دیگر آنکه در مورد کتابت که در طول تاریخ از تنوع خیلی زیادی برخوردار نبوده و هنرمندان در اقلام درشت به هنرنمایی و قطعه نویسی پرداختند. امّا، در این جا شاهدیم در هر صفحه قطعاتی از کتابت فرمهای مختلف و با قلم خفی به زیبایی نگاشته شده است و از این بابت هر کدام برای بنده الگوی مناسبی است .
 من به شخصه از دیدن این کتاب لذت بردم و هنرنمایی مرحوم مذهب باشی ،که الحق اوهم مثل خوش‏نویس‏های نسخ و نستعلیق، گویی با تمام وجود به تزئین کتاب پرداخته، برای تمام صفحات گویی یک تابلوی جداگانه در نظر گرفته و فضا سازی آن صفحه را انجام داده الحق به هیچ کدام از صفحاتش نمی ‏توان ایرادی وارد کرد .
فضا سازی‌هایی که در مورد این حاشیه نویسی شده به اعتقاد من منحصر به فرد است؛ حداقل در خط نستعلیق و برای حاشیه نویسی.

در بخش پیوست ها مقاله نهج البلاغه ارسنجانی از استاد کاوه تیموری کارشناس هنری وخوشنویسی راجع به این کتاب نفیس جهت دانلود در دسترس است.

جهت دیدن تصاویر ، فیلمها و مستندات بیشتر مربوط به کتاب و همچنین خرید اینترنتی آن می توانید به آدرس زیر مراجعه نمایید:

http://www.nahjolbalaghehnafis.ir/#1