مزاج‌شناسی در طبّ سنتی

حکما معتقد بودند که همهٔ موجودات اعم از انسان، حیوان، گیاه و ... همه دارای مزاج می‌باشند و از چهار عنصر یا رکن اصلی تشکیل شده‌اند، یعنی هر چیزی از تاثیر این چهار رکن بر روی هم و ایجاد یک کیفیت جدید ایجاد می‌شود. این چهار رکن عبارتند از: آتش، هوا، آب و خاک.
آتش طبیعت گرم و خشک دارد، هوا گرم و تر، آب سرد و تر و خاک سرد و خشک است.
از تاثیر ارکان چهارگانه بر هم مزاج‌های مختلف ایجاد می‌شود:
۱- گرم و خشک = صفرا
۲- گرم و تر= دم
۳- سرد و خشک = سودا
۴- سرد و تر = بلغم
۵- معتدل

چگونگی شناخت مزاجها:

۱- لمس پوست

گرمی و سردی در لمس نشانهٔ گرمی و سردی مزاج است. نرمی پوست نشانهٔ رطوبت مزاج و خشکی پوست نشانهٔ خشکی مزاج است.

۲- چاقی و لاغری

لاغری نشانهٔ خشکی و چاقی نشانه رطوبت است.

۳- رنگ بدن

سفیدی رنگ پوست بدن دلیل بر سردی مزاج و سرخی و گندم‌گونی آن دلیل بر گرمی مزاج است.

۴- مو

زیادی مو، رشد سریع، و رنگ سیاه آن دلیل بر گرمی است. کمی مو و رنگ روشن آن دلیل بر سردی است.

۵- وضعیت اعضای بدن

فراخی سینه، عروق برجسته و نبض قوی و درشتی مفاصل نشانهٔ حرارت است و خلاف این‌ها نشانهٔ سردی است.

۶- تاثیر گرفتن از سردی و گرمی، تری و خشکی

افراد گرم مزاج تحمّل گرما را ندارند و در هوای خنک راحت‌ترند و غذاهای گرم با آنها سازگاری ندارد.

۷- افعال

افراد سرد مزاج در شروع یک کار مشکل دارند و به اصطلاح دیر گرم می‌شوند. افراد گرم مزاج کارها را به سرعت شروع می‌کنند.

۸- فضولات دفع شده از بدن

موادی که به صورت عرق، ادرار، مدفوع و ... از انسان دفع می‌شود می‌تواند نمایانگر حرارت و برودت مزاج باشد. اگر این مواد دارای بوی تند باشند نشانهٔ حرارت مزاج و در صورتی که بی بو باشند علامت سردی مزاج است.

۹- خواب و بیداری

زیادی خواب نشانهٔ سردی و یا رطوبت است. کم‌خوابی معمولا ناشی از گرمی و خشکی مزاج است.

۱۰- وضع روحی–روانی

قوّت و سرعت افعال نشانهٔ گرمی است. مثلا گرم‌مزاجان پر حرف هستند و با سرعت بیشتری صحبت می‌کنند درحالی که سرد مزاجان خیلی آهسته و شمرده صحبت می‌کنند و کم‌حرف‌ترند.

خصوصیات مزاج گرم و خشک

الف) خصوصیات جسمی: لاغر اندام، رنگ چهره و سفیدی چشم آن‌ها به زردی می‌زند، پوست گرم و خشک، عطش زیاد، دهان خشک، کم خوابی و تمایل به ترشی‌ها.
ب) خصوصیات روانی: زود عصبانی شدن و زود آرام شدن، پر جنب‌و‌جوشی، پر انرژی بودن، باهوش و پر حرف.

خصوصیات مزاج گرم و تر

الف) خصوصیات جسمی: درشت اندام، پوست سرخ و سفید، موهای پرپشت، علاقه به شیرینی و پوست گرم و مرطوب.
ب) خصوصیات روانی: شجاع، جسور، پیشرو، رهبر گروه.

خصوصیات مزاج سرد و تر

الف) خصوصیات جسمی: چاق و پرچربی، پوست سفید، موهای کم پشت، دهان مرطوب و خواب زیاد. تمایل به مصرف شیرینی.
ب) خصوصیات روانی: کم انرژی، کند، صبور و آرام.

خصوصیات مزاج سرد و خشک

الف) خصوصیات جسمی: لاغر اندام، کم خواب، تمایل به هوای گرم.
ب) خصوصیات روانی: افرادی دقیق، منظّم، دوراندیش و محاسبه‌گر.

مزاج‌های گفته شده مزاج‌های سرشتی هستند، یعنی مزاجی که از طریق ارث از پدر و مادر به فرد منتقل می‌شود.
از دیدگاه طبّ سنتی نه تنها انسان دارای مزاج می‌باشد، بلکه سن انسان، فصل‌های سال، اعضای بدن، گیاهان، حیوانات و تمام موجودات هستی دارای مزاج می‌باشند.

شناخت مزاج ها با تقسیم بندی دیگر

۱- مزاج سنی: هرسنی مزاج خاصی برای خود دارد.

انسان در طول زندگی خود، دارای حرارتی و رطوبتی خاص است که در هر مرحله از حیات تغییر می‌کند.
جنین، این حرارت و رطوبت غریزی را که مایهٔ حیات است از پدر و مادر خود به ارث می‌برد.
دوران حیات انسان بر حسب این حرارت و رطوبت به چهار مرحلهٔ اصلی تقسیم می‌شود:
۱- مرحلهٔ رشد: از بدو تولّد تا ۳۰ سالگی، غلبهٔ گرمی و تری
۲- مرحلهٔ جوانی: بین ۳۰ تا ۴۰ سالگی، غلبهٔ گرمی و خشکی
۳- مرحلهٔ میان‌سالی: بین ۴۰ تا ۶۰ سالگی، غلبهٔ سردی و خشکی
۴- مرحلهٔ پیری: از ۶۰ سالگی به بالا، متغیر با غلبهٔ سردی و تری
این تقسیم‌بندی به این معناست که فرد در سن رشد، گرم و مرطوب است. در سن جوانی، گرمی و خشکی غلبه می‌کند و این سن، سن هیجان، شور، نشاط، انرژی و فعّالیت است. افرادی که مزاج ذاتی سرد و خشک دارند در سنین کهولت دچار تشدید علائم سردی می‌شوند ولی در سن رشد حال بهتری دارند و با بالا رفتن سن ،حرارت کمتر شده و بدن سردتر می‌شود. سن سردی و خشکی، سن تکامل عقل و تدبیر است. انسان عاقبت‌نگر و دوراندیش می‌شود. بعد از ۶۰ سالگی بدن سردتر می‌شود و انسان مرتب چرت می‌زند و سست و بی‌حال می‌شود.

۲- مزاج فصلی: هر فصل مزاج خاصّ خود را دارد.

بهار گرم و تر است.
تابستان گرم و خشک است.
پاییز سرد و خشک است.
زمستان سرد و تر است.
گرما و رطوبت بهار باعث رشد گیاهان و گلها و سبزه‌ها و شروع زندگی جدید می‌شود. در تابستان با مزاج گرم و خشک، میوه‌ها می‌رسند. پاییز که سرد و خشک است، برگهای درختان زرد و خشک شده و بر زمین می‌ریزند، لذا در متون دینی ما دستور داده شده که خود را از باد پاییز بپوشانید که بر شما همان اثری دارد که بر درختان دارد. زمستان فصل سرما و رطوبت است، برف می‌بارد و درختان و خیلی از حیوانات به خواب می‌روند، مانند مرگ انسان و البته مرگ انسان هم نوعی خوابیدن است که قرار است مانند درختان بهاری دوباره از خواب بیدار شوند.

۳- مزاج عضوی

علاوه بر مزاج کلی که بر بدن حاکم است، هر عضوی مزاج مخصوص به خود را دارد. مثلاً اعضای گوشتی مثل عضلات و قلب، گرم و تر هستند. استخوان و مو سرد و خشک هستند و ...

۴- مزاج جنسیتی

جنس مذکر نسبت به جنس مؤنث گرم‌تر است.

سوالی که مطرح می‌شود این است که آیا شناخت این مسایل کمکی به حفظ سلامتی و تشخیص و درمان بیماری‌ها می‌کند؟
فردی که دارای مزاج گرم و تر است بایستی غذاهای گرم و تر کمتری مصرف کند، مثلاً مصرف زیاد گوشت در این افراد احتمال ابتلا به بیماریهای دموی را افزایش می‌دهد، خصوصا اگر در فصل بهار و در سن کمتر از ۲۸ سال باشد.
کسانی که مزاج گرم و خشک دارند در سن جوانی بسیار هیجانی و پر جنب و جوش هستند. بیماری‌های ناشی از صفرا مثل جوش‌های صفراوی پوستی یا سردرد به سراغشان می‌آید. تابستان فصل بدی برای ایشان است در حالی که از زمستان لذت می‌برند. باید از مصرف غذاهای با مزاج گرم اجتناب ورزند.
افرادی که مزاج سرد و خشک دارند در سن کودکی بسیار سالم و سر حال هستند. بدترین فصل برای ایشان پاییز است. مصرف غذاهای گرم و تر مثل آب‌گوشت برای ایشان بسیار مناسب است. غذاهای سرد و خشک مثل سوسیس، کالباس، چای و دخانیات برایشان مضر است.
کسانی که مزاج سرد و تر دارند سن جوانی و فصل تابستان، راحت‌ترین زمان زندگی آنان است. با افزایش سن، دچار بیماری‌های بلغمی از جمله دردهای اسکلتی و عضلانی، بیماری‌های مفصلی و سفیدی زودرس مو می‌شوند.

برخی از بیماریهای فصلی

بیماریهای فصل بهار:

سردردهای میگرنی، سکته‌های قلبی، خونریزی مغزی، خونریزی از بینی

بیماری‌های فصل تابستان:

جوشهای پوستی، سردرد، خارش پوست، اسهال و استفراغ

بیماری‌های فصل پاییز:

اگزما، بواسیر، واریس، افسردگی، اضطراب، وسواس، بدبینی و به دنبال آن اختلافات خانوادگی و ...

بیماری‌های فصل زمستان:

درد و تورّم مفاصل، سینوزیت و ...