آب شرب ارسنجان
نویسنده: اکبر اسکندری- منتشرشده در مقالهها
- خواندن 8993 بازدید
تا قبل از آبرسانی، در برخی از خانهها چاه آب بود که با چرخ چاه و دلو آب میکشیدند و همسایههایی که چاه نداشتند از آب چاه خانههای همسایه برای شرب استفاده میکردند. در چند جای ارسنجان نیز آبانبارهایی ساخته بودند که از آب قنات محمودآباد پر میشد و عدّهای از مردم ارسنجان، پیلهوران و رهگذران جرعهنوش آب آن جا بودند.
کسانی که صاحب چاه آب بودند، گاهی حوض خانه را نیز از آب پر میکردند. این آب به دلیل نزدیک بودن به چاه دستشویی، عاری از میکروب نبود. برای آب خزینهٔ حمامها از چرخ چاهی که روی دو پایه که در ارتفاع یک متری و دو طرف چاه نصب کرده بودند و دلوی که بیش از صد لیتر آب میگرفت استفاده میکردند. این دلو با دو طناب ضخیم که توسط بافندگان با مو بافته میشد از روی چرخی که کاملاً مدور بود عبور میکرد و به یک گاو نر که یوغی (کولک) بر دوشش افکنده بودند، بسته میشد. در زیر چرخ چاه حوضی بود که در جلوی حوض دلو روی یک غلتک چوبی میافتاد تا به سوی چاه سرازیر نشود و آب داخل حوض بریزد.
در جلو حوض گاورو قرار داشت، گاورو جایی دالان مانند بود به ارتفاع حدود ۲ متر که سقف آن را با سنگ و ساروج طاق زده بودند. گاورو شیبی ملایم داشت تا هنگام آب کشیدن گاوها به راحتی بتوانند دلو پر از آب را بالا بکشند. آغاز حرکت گاو برای آب کشیدن از کنار حوض بود. طول گاورو چند متری بیش از عمق چاه بود و فردی پشت سر گاو حرکت میکرد تا آن را به پیش براند.
آب حوض بعد از پر شدن به وسیله تنبوشهای یا به زبان محلی نوک (Nouk) وارد خزینهٔ حمّام میشد که توضیحات دربارهٔ حمّامهای قدیمی در این مقال نمیگنجد. اگر خداوند توفیق عطا کرد، در آینده در این باره مطالبی جهت آگاهی جوانان و زنده کردن خاطرهٔ گذشتگان، چند سطری خواهم نوشت.
حقیر در ایّام کودکی برای تماشا به گاورو میرفتم و جزئیات را به خوبی مینگریستم. سنگهای صافی که بر لبهٔ حوض فرش کرده بودند به علّت کشیدهشدن طناب به مرور زمان، چند جای آنها به صورت موازی به اندازهٔ یک سانتیمتر گود افتاده بود و این یکی از نشانههای قدمت حمام بود.
در سال ۱۱۵۴ هـ..ق مرحوم مغفور، شادروان، آقا سیدزین العابدین مشهور به واقف که امروز فرزندانش به رئیس السادات مشهورند، ۶ دانگ آب قنات محمود آباد را بدین صورت وقف نموده است: «اولاً خراج و حقوق سلطانی آن را مقدم دارند و بعد از آن اجرت عمارت جدار و حفر جداول و انهار و تسطیح اراضی و اجرت رئیس و قیمت اشجار و اجرت غرس و حفر و پاکن اصل اشجار و غیره، آنچه باعث معموری محوطه مزبور شودنمایند و مابقی صرف عمارت قنات مذکوره، از تنقیه و لاروب و تافیات، قیمت دوس و تجدید بعضی آثار اگر ضرور نماید و آن چه از حاصل و منافع آن باقی ماند، عالی حضرت واقف و بعد از آن متولی در هر مرتبه به هر مصرف که رای و اقتضا کند مصروف سازد و اما مصارف آب قنات مذکور، آن که آب آن موازی سه سهم منقسم سازند. یک سهم آن مخصوص شرب محوطه مزبوره باشد که حسب الواقع شرب آن شده مادام که محوطه ی مزبور و اشجار آن محتاج به شرب باشد، تصرفی در آن ثلث احدی ننماید و اگر از شرب آن زاید آید برای متولی است که به هر مصرف خواهد صرف نماید و دو سهم دیگر داخل قصبه ارسنجان شده یک سهم آن مخصوص محله ی اهرک [حیدر خانه] باشد که اولاً صرف حمامات و مساجد و آب انبارها و حیاض و باغچه های خانه های متولی به قدر ضرورت از شرب و وضو و غسل به قدر احتیاج نماید و یک سهم باقی ، درب محله چنار [نعمتی خانه] به دستور محله ی اهرک جاری شده و جزئی از آب مزبور را به مزارع و زراعات و بساتین غیر محوطه ی وقف صرف نماید و چنانچه از شرب حمامات و مساجد و خانهها زاید آید از دو ثلث مخصوص دو محله [اهرک و چنار] متولی مختار است که به هر مصرف خواهد صرف نماید».
آب قنات محمود آباد (جای فعلی باغ بهشت در نزدیکی آسیاب تل سفید) به سطح زمین میرسد و از میان بوته زارها گذشته به باغ مرحوم حاج زین العابدین رئیس السادات که باغی بسیار زیبا و دل انگیز با خیابان های آراسته از سپیدار و ارغوان بود وارد میشد. سپس از باغ های دیگر گذشته تا به باغ آقا غلامرضا خان رضایی که فعلا مربوط به وراث حاج عزیز ابراهیمی است رسیده و از باغچه ای دیگر عبور کرده و وارد قبرستان گردیده و از کنار چنار تنومندی که جلو آرامگاه حاج ملا علی عسکر بود و در سال ۱۳۱۷ هـ..ش آن را قطع کردند، گذشته و از آن پس به باغچه مرحوم آقا سید یحیی که در سال ۱۲۷۴ هـ. ق وقف شده جاری گردیده و وارد کوچه بالا میشد. کوچه بالا از جلو مسجد امام حسین (ع) تا قبرستان و کوچه پایین از درب شیخ تا گود شهری (کمیسیون بانوان کنونی) ادامه داشت.
حوض های خانهها به ترتیب از کوچه بالا آبگیری میشد تا به آخرین خانه میرسید. ناگفته نماند که بعضی از خانهها فاقد حوض بودند. هر هفته الی پانزده روز یکبار آب حوض را تخلیه میکردند. معمولا حوضها یک تا یک و نیم متر عمق داشتند و به همین جهت سالانه کودکانی در آب حوض خفه و به کام مرگ فرستاده میشدند.
دیواره درون حوضها از ساروج ساخته شده بود. برای تخلیه آب در یکی از گوشه های حوض سوراخی به عمق ۱۰ سانتی متر به چاهی (آب شی- اوشی) میریخت. لجن های کف حوض را که ناشی از گل و خاکستر بود از بین برده در جلو مجرای آب گودی بود تا لجن آنجا جمع شود و لجن را درون لگن ریخته و در جایی دور از خانه یا گودالی که در آن نزدیکی بود روی هم انباشته میکردند و کاملاً حوض را شسته بعد قدری گل رس را با آهک، خمیر و ورز میدادند سپس پارچه ای به دور سنگی میبستند و درون سوراخ میکردند. بعد گل و آهک ورز داده شده را برروی سنگ و پارچه میانداختند و محکم با دست فشار میدادند تا مطمئن شوند، قطره ای آب از حوض خارج نشود.
حدود سال ۱۳۳۹ در دوران شهردار خلیقی که از اهالی استهبان بود، نقشه های آب لوله کشی ارسنجان توسط مهندسین آمریکایی کشیده شد و نیم قرن پیش سال ۴۲-۱۳۴۱ در زمان شهردار نعمت اللهی رسماً خبر آبرسانی به خانهها در فضای شهر پیچید. مردم با شنیدن خبر، پای کوبان و دست افشان به یکدیگر تبریک میگفتند و چند روزی نسبت به این امر حیاتی از سر ذوق به گفت و شنود میپرداختند.
شیر آب جهت استفاده عموم سال ۴۳-۴۲
در میدان درب شیخ، حوضی لوزی شکل و نسبتا بزرگ ساختند و اولین فوران آب آنجا آغاز شد. در پانزده گوشه ارسنجان شیرهای آب را کار گذشتند. شیرهای آب به شکل استوانه بود که محیط آن ۴۸ سانتیمتر و از سطح زمین ۹۰ سانتیمتر ارتفاع داشت. در داخل استوانه لوله آب بود که در بالا به دو قسمت تقسیم میشد و با فشار دادن دو دکمه فلزی از دو طرف آب به پایین میریخت و همزمان دو نفر میتوانستند ظرفها را که شامل دیگ، بادیه، کوزه و دلوچه بود، آب کنند. حوضکی مستطیل شکل به ابعاد ۱/۲۰ متر در ۸۰ سانتیمتر ساخته بودند تا مردم بتوانند گوسفندان، الاغها و اسبها را آب دهند و بعضی از خانه های فاقد حوض، ظرف های خود را آنجا میشستند. و جای آنها بدین عبارت است:
۱- جلوی مسجد جامع که شاخه اصلی لوله ۸ اینچ از مخزن بدان وصل میشد.
۲- جلوی مدرسه شهاب، جای فعلی شرکت کارکنان دولت.
۳- درب بازار در زیر سایه درخت توت که امروز خبری از درخت نیست.
۴- میدان روبروی حمام نعمتی خانه .
۵- کنار منزل آقا میرزا یوسف که وصل به لوله چهار اینچ بود.
۶-جلوی مدرسه سعیدیه.
۷-کوچه بالا جلو منزل حاج علی خان اسکندری .
۸- کنار منزل حاج قدرت الله اسکندری نرسیده به اول قبرستان.
۹- نبش شمال غربی حمام حیدری خانه.
۱۰- کوچهٔ لطفی .
۱۱- کوچه پایین کنار داروخانه حاج رضا ابراهیمی و جلو طاق حاج عبدالله یارمحمودی.
۱۲- روبروی دبستان سالار.
۱۳- روبروی منزل حاج علی اکبر یاکریم، کنار منزل اکبر رحیمی .
۱۴- روبروی منزل حمزه خان اسکندری که تمام شیرهای آب به لوله ۶ اینچ متصل بود.
ارتفاع مخزن فلزی آب ۲۵ متر بود که گنجایش .... متر مکعب آب را داشت. حوضی به ارتفاع ۲/۵ متر در کنار مخزن آب ساخته بودند تا چنانچه باغ های همسایه بخواهند از این آب جهت آبیاری استفاده کنند. از جمله میتوان به اشترگلوی ضلع شمالی قبرستان اشاره کرد. آبونمان آب در دو ماه پنج تومان بود که تا حدی مصرف همین مبلغ باید پرداخت میشد. چنانچه بیش از حد معمول مصرف میگردید به ازاء هر متر مکعب ۵ ریال باید پرداخت کرد. مرحوم حاج مراد خان حسن شاهی رحمه الله علیه، ده قفیز از آب قنوات عایشه ، بناب و کتک را وقف آب حوض های منازل ارسنجان نموده است اما بعد از این که لوله کشی آب شهری در ارسنجان راه افتاد، میزان ده قفیز آب را به باغ داران اجاره میدادند و مرحوم حاج میرزا محمد کاظم اسکندری علیه رحمه، مبلغ مال الاجاره را میگرفت و مبلغ بدهکاری خانه های مستمندان را از مال الاجاره آب مرحوم حاج مراد خان حسن شاهی پرداخت میکرد.
کسانی که در شبکه لوله کشی کار میکردند محمد آقا و علی نارنگی از آذربایجان و مهندس انصاری از تهران ناظر سازمان برنامه و بودجه و مهندس فتاحی از شمال ناظر مقیم بودند. در چند جای مختلف شیرهای آتش نشانی قرار داده بودند تا اگر در جایی آتش سوزی رخ داد به راحتی بتوانند آتش را خاموش کنند و نیز چاه هایی برای تخلیه گل و لایی که به مرور در شبکه ایجاد میشد حفر کرده بودند و هر از مدتی شبکه را تخلیه میکردند.
عدّهای از مغازه داران درب شیخ و دیگران در سال ۱۳۴۳ هنگام افتتاح و راه اندازی شیر آب در ارسنجان
از راست: ۱- ناشناس ۲- رحیم اسکندری (عبدالحمید) ۳- حاج محمود ابراهیمی (حاج ملک) ۴- حاج حبیب اسکندری ۵- ناشناس ۶- حاج اکرم خان اسکندری ۷- (ایستاده در مغازه) میرزا محمدابراهیم آثاری ۸- محمدحسن رضایی ۹- حاج عباسقلی ابراهیمی ۱۰- ناشناس ۱۱- ناشناس ۱۲- عباس اسکندری ۱۳- ناشناس ۱۴- ناشناس ۱۵- رضا اسکندری ۱۶- حاج محمد اسکندری ۱۷- حاج مهدی اسکندری ۱۸- حاج یداله اسکندری ۱۹- عبدالحمید اسکندری ۲۰- حاج حسن اسکندری ۲۱- ناشناس ۲۲- ناشناس ۲۳- حاج محمد ابراهیمی ۲۴- دکتر بهرام (خالق) اسکندری ۲۵- حاج احمدقلی ابراهیمی ۲۶- کودک ناشناس ۲۷- حسین رضایی (علی اکبر) ۲۸- کودک ناشناس
پی نوشت
مصاحبه با آقایان :
۱- حمزه خان ابراهیمی کفیل شهرداری
۲- حمزه خان اسکندری نایب انجمن شهر در دوره اول
۳- حسن اسکندری دستیار مجریان پروژه
۴- حسین اسکندری و احمد اسکندری نژاد بنای حوضچه ها
۵- سید رضی هاشمی کارمند شهرداری