تاریخچه جشن مهرگان

در ایران کهن شادی و پیروزی موهبتی خدایی بود .از این رو ، هر گاه پیروزی برای مردمان پیش می آمد ، و به خصوص وقتی ستمگری را از خود می راندند و عدالت را مستقر می کردند و به یادگار آن فتح و رهایی از بی داد ، جشنی بزرگ برپا می کردند، بر همین اساس روایت دیگری است که «مهر» کسی است که از نظم یا راستی محافظت می کند. اوست که بر دیوان دروغ می تازد و آنان را شکست می دهد، مهر کسی است که چون پیمان مربوط به ادوار گوناگون تاریخ جهان به پایان می رسد، به داوری می پردازد.
آیین مهرگان
   همه روحانیون زرتشتی در (آتشکده) مهر طی مراسمی به صورت رسمی به حلقه روحانیان تشرف می یابند، مهرگان مقدس ترین مناسکی است که همه تحت حمایت مهر اجرا می کنند، در واقع این مراسم تشرف ، مراسمی بود در رابطه با سیارات ، که فرد روحانی با ابعاد مختلف کیش مهر آشنا شده و به نام مراسم « ورود نو آشنا به آیین مهر» شهرت یافته است.
مراسم ورود نو آشنا به آیین مهر
   « مراسم آیینی مهر در اتاق های غار گونه کوچکی{مهراوه}، صورت می گرفته که معمولا با نقش برجسته یا تندیس مهر آذین می شد. شواهد موجود نشان دهنده آن است که ایزد مهر الگویی برای فرد درست پیمان است و او از مردم خواسته که در سرنوشت مهر سهیم باشند . از آنجا که تشرف یافتگان تنها مردان(روحانیان) و اغلب سربازان بوده اند. می توان آنها را گروه های دینی حقیقی دانست. یادآوری این نکته ضروری است که در این مراسم مهر-پدر- با سیاره کیوان و خورشید در ارتباط هستند. بنیان و گوهر مراسم، بازنمودن نماد گونه یگانگی پدر به عنوان آسمان و مادر به عنوان زمین بود، که دستاورد آن، زادن جان زندگی است، هنگام آشنا سازی فردِ نو آیین ، برای کسب وفاداری، اقدامی افزون بر آنچه شایسته است ، انجام می دهد.»(کاویانی،شیوا.۱۳۷۷: ۲۵)

نحوه اجرای آیین مهر
   « تشرف یافتگان در این مراسم لباس های مبدل به تن می کردند، کلاغ ها و شیر ها و . . .  به فراخور نقش خود ماسک بر تن می کردند. نو آشنا برای گرویدن به آیین مهر ، نا گزیر بود از آزمون های دشوار و پر خطری ، چون گرسنگی ، تشنگی و مرگ پیروز به در آید. چشمانش را با پارچه و دستانش را با روده مرغ می بستند و آنگاه مجبور بود از روی گودال آبی بپرد. سپس، نو آشنا را همچون جسدی در گور حفر شده ای می گذاشتند، شمشیری آغشته به خون یا نوک تیغی را به سوی وی دراز می کردند و تاجی پیش روی آن می گذاشتند، وی ناگزیر بوده از پذیرفتن همه آنها اجتناب کند و بگوید: تنها تاج من مهر است. آنگاه با آتش افروخته ، نفت و عسل ، نو آشنا را غسل می کردند و به اینگونه نو آشنا در برابر ایزد سوگند وفا داری  یاد می کند.»(هاوزرن.۱۳۵۷: ۱۶۷) این مراسم سخت و دشوار به سوی هدفی واحد گام بر می دارد که همانا در نهایت به پالایش  جسم و روح فرد تشرف یافته می انجامد.
مهرگان و ادبیات
مهرگان؛
 جشن مهـــر؛
 یا به گفته بیرونی‌، جشنِ‌«دوستیِ‌جان»

واژه مهر 
واژه مهـر را می‌توان: 
۱. مهر و عشق و محبت و دوستی دانست، چنانکه ۲. آنرا نامِ مهـر پاسدار پیمان میان مردمان برشمرد.
حافظ گوید:

کمتر از ذره نیی، پست مشو «مهر بورز»        تا به خلوت‌گه خورشید رسی چرخ زنان

مسعود سعد سلمان نیز چه مهربان درباره مهرگان می‌سراید:

روز مهر و ماه مهر و جشـن فرخ مهرگان        
مهر بیفزای نگار ماه چهر مهربان


مهربانی کن به جشن مهرگان و روز مهر        
مهربانی کن به روز مهـر و جشن مهـــرگان


جـام را چون لاله گـردان از نبید باده ‌رنگ        
ونـدر آن منگر که لاله نیست اندر بوستان

برگزاری مهرگان همانند نوروز از شایسته‌ها و بایسته‌ها به شمار می‌آمده است. برای اینکه نمادی از ارزش گـزاری به این روز را از دید دانشمندان دوران اسلام پذیرانندگی ایرانیان برایتان نمونه آوریم. نگاهی می اندازیم به کوتاه نوشته هایی همانند شهـروزی که در بارهٔ بیرونی آورده و یا مری بویس و ...دیگران که برای نشان دادن ارزش مهرگان در میان مردمان نوشته اند:

«دست و چشم و فکر او هیچگاه از عمل باز نماند، مگـر به روز نوروز و مهرگان و یا برای تهیه احتیاجات معاش».

"مری بویس" به نقل از کتزیاس پزشک و درباره ارزش این جشن نزد شاهان هخامنشی می نویسد:

"این تنها موقع سال است که شاهان پارس می توانند و حق دارند تا می‌توانند شراب بنوشند".

«مسعود سعد سلمان»، می‌نویسد:

تا دایم است جنبش گردون و آفتاب        تا واجب است گردش نوروز و مهرگان

جای پای مهرگان در میان مردمان کشورهای دیگر

تازی یا عرب زبانان مهرجان یا مهرگان به چم فستیوال و جشن به کار می‌برند. در زبان عربیِ تونسی!:

پارسی اشاره درخور نگرشی دارد به کار بردن نامِ واژهٔ ایرانی مهرگان در زبانِ عربی تونسی برای جشن: 
ْ". . . و شایان توجه است واژه مهرگان که معرب آن مهرجان است در کشورهای عرب زبان به چم جشن بکار برده می‌شد. در سفری که در سال ۱۹۹۷ به تونس داشت مهرجان هم چنان به چم فستیوال و جشن کاربرد داشت."

جشن مهرگان را نباید در شمار جشن های دوازده گانه کم و بیش فراموش شده ای چون " فروردین گان " و " اردیبهشت گان " و ... آورد و نه چون نوروز که در همه ایران همگانی است، یا چون " سده " که در یک شهر برگزار شود، بلکه مهرگان جشنی است که تنها نزد دانشمندان و نویسند گان و شاعران همچنان برجاست و از این رو جزو جشن های کهن بحساب می آید.

در روز شمار کهن ایران، هر یک از سی روز ماه را نامی است که نام دوازده ماه سال نیز در میان آنهاست. پیشینیان در هر ماه که نام روز و نام ماه یکی بود، آن را جشن می گرفتند. از این جشن های دوازده گانه، تا آنجا که سندها و کتاب های تاریخی گواه است، در دوره های پس از اسلام، تنها جشن مهرگان است که رسمی و شکوهمند برگزار می گردید. افزون بر یکی بودن نام - روز مهر از ماه مهر - مناسبت های دیگری را نیز برای برگزاری این جشن بر می شمردند، که معروفترین آن قیام کاوه آهنگر و پیروزی بر ضحاک و پادشاهی نشستن فریدون است. دقیقی، فردوسی و اسدی توسی از آن چنین یاد کرده اند:

دقیقی می گوید:

مهرگان آمد جشن ملک افریدونا آن کجا گاو به پرورش بر مایونا ( برمایون نام گاوی است که فریدون با شیرش پرورش یافت)

و فردوسی در داستان به بند کردن ضحاک آورده است:

فریدون چون شد بر جهان کامکار        ندانست  جز  خویشتن  شهریار

به  روز خجسته  سر مهر  ماه        به سر بر نهاد آن کیانی  کلاه

کنون یادگار است از او ماه مهر        بکوش و برنج، ایچ منهای چهر

و اسدی توسی در انتساب این جشن به فریدون گوید:

فریدون   فرخ  به   گرز   نبرد        ز ضحاک  تازی  بر  آورد  گرد

چو در برج شاهین شد از خوشه مهر        نشست  او به شاهی سر ماه مهر

بر  آرایش  مهرگان  جشن  ساخت        به شاهی سر از چرخ مه برافراخت

ابوریحان بیرونی در التفهیم می نویسد

مهرگاه، شانزدهم روز است از مهر ماه و نامش مهر، اندرین روز، افریدون ظفر یافت بر بیورسب جادو، انک معروف است به ضحاک، و به کوه دماوند بازداشت. و روزها که سپس مهرگان است همه جشنند، بر کردار آنچ از پس نوروز بود.... و نیز در آثار الباقیه آورده است که:

سلمان فارسی می گوید، ما در عهد زرتشتی بودن می گفتیم، خداوند برای زینت بندگان خود یاقوت را در نوروز و زبرجد را در مهرگان بیرون آورد. و فضل این دو روز بر روزهای دیگر مانند فضل یاقوت و زبرجد است بر جواهرهای دیگر. و بیورسب هزار سال عمر کرد. این که ایرانیان به یکدیگر دعا میکنند که : " هزار سال بزی " از آن روز رسم شده است، چون دیدند که ضحاک توانست هزار سال عمر کند واین کار در حد امکان است، هزار سال زندگی را دعا و آرزو کردند.

مورخان، نویسندگان و شاعران، از برگزاری جشن مهرگان نیز - مانند جشن های کهن دیگر - در دستگاه پادشاهان و حاکمان خبر میدهند. از جمله در برگزاری این جشن در پیش از اسلام آمده که : این عید مانند دیگر اعیاد برای عموم مردم است. از آیین ساسانیان در این روز این بود که تاجی را که به صورت آفتاب بود به سر می گذاشتند و در این روز برای ایرانیان بازاری بر پا می شد. و در ملوک خراسان رسم است که در روز مهرگان به سپاهیان و ارتش رخت پائیزی و زمستانی میدهند.

از برگزاری جشن مهرگان، در دورهً غزنویان، آگاهی بیشتری در دست است، در شعر فردوس، عنصری، فرخی و منوچهری وصف این جشن آمده، ابوالفضل بیهقی از برگزاری جشن مهرگان در زمان سلطان محمود غزنوی، در سالهای ۴۲۸ و ۴۳۰ هجری قمری که خود شاهد بوده، خبر می دهد. وی می نویسد : روز یکشنبه چهارم ذی الحجه سال ۴۲۸ به جشن مهرگان نشست و از آفاق مملکت هدیه‌ها که ساخته بودند پیشکش را، در آن وقت بیاوردند و اولیاء و حشم نیز بسیار چیز آوردند. و شعرا شعر خواندند وصلت یافتند. پس از شعر به سر نشاط و شراب رفت و روزی خرم بپایان آمد.

در سال ۴۲۹، ابوالفضل بیهقی، شیوهً برگزاری جشن مهرگان را در روز عرفه بیان می کند : ... و روز چهارشنبه نهم ذی الحجه به جشن مهرگان به نشست و هدیه های بسیار آوردند. و روز عرفه بود. امیر روزه داشت و کس را زهر نبود که پنهان و آشکارا نشاط کردی و دیگر روز عید اضحی کردند.

وی همچنین از مهرگان سال ۴۳۰ و شرح برگزاری آن سخن می گوید. مهرماه و فروردین ماه که به ترتیب آغاز اعتدال پاییزی و اعتدال بهاری و در آن روز و شب برابرند، زمانی هر دو را، به عنوان آغاز سال جشن می گرفتند :

... و برخی مهرگان را بر نوروز برتری داده اند. چنان که پاییز را بر بهار برتری داده اند. و تکیه گاه ایشان این است که اسکندر از ارسطو پرسید که کدام یک از این دو فصل بهتر است؟ ارسطو گفت : پادشاها! در بهار حشرات و هوام آغاز میکند که نشو یابند و در پاییز آغاز ذهاب آنهاست، پس پاییز از بهار بهتر است.
از دوران کهن، همراه با جشن ها و آیین ها، واژگان پارسی نوروز و مهرگان به صورت معرب نیروز و مهرجان وارد زبان و قلمرو فرهنگی کشورهای مسلمان عرب زبان گردید. امروز در بسیاری از کشورهای - آسیایی و آفریقایی - واژهً مهرجان به معنی و مفهوم جشن و فستیوال به کار می رود.»(ویکی پدیا:مهرگان)

برگرفته شده از کتاب: «ریشه های نمایش در آیین های ایران باستان» با همکاری آرمین ره بین نشر اهورا  .تهران ۱۳۸۳
کتابنامه:
۱. یاحقی،محمدجعفر.۱۳۷۵.فرهنگ اساطیر در ادبیات فارسی. انتشارات سروش تهران
۲. فره وشی،بهرام.۱۳۶۴. جهان فروری. انتشارات کاویان تهران
۳. کاویانی،شیوا.۱۳۷۷. رازوری در آیین زرتشت. نشر ققنوس تهران
۴. هاوزرن،آرنولد.۱۳۵۷. خاستگاه اجتماعی هنرها. مجموعه مقالات .انتشارات فرهنگسرای نیاوران تهران