شقا و تیموران

«بسیاری از پژوهشگران، فرهنگ شقا و تیموران را مرتبط با ورود اقوام جدیدی (به فارس) می‌دانند که اموات خود را در قبرستان به خاک سپرده و به همراه وی اشیای زینتی‌اش را نیز دفن می‌کردند. این مهاجران جدید در سراسر استان فارس پراکنده شدند و این زمان مقارن با ورود اقوام آریایی به سرزمین فارس و تشکیل نخستین حکومت محلی پارسیان بود. با حملهٔ ویرانگرانهٔ آشور بانیپال به سرزمین عیلام و برچیده شدن حکومت آن‌ها، اقوام مهاجر پارسی جایگزین عیلامیان شده و تحت تأثیر فرهنگ آنان، حکومت پارسی تشکیل دادند.»
برای اوّلین‌بار آقای پرفسور لویی واندنبرگ یک تسلسل فرهنگی برای استان فارس پشنهاد می‌کند. این دوره‌های تمدنی بر پایهٔ سفال است که ایشان در بررسی و جمع‌آوری سطحی و گمانه‌های آزمایشی در مناطق مختلف پیش از تاریخی در دشت مرودشت و ارسنجان به دست آورده است. تمدنی که ایشان ذکر می‌کند عبارت است از: تل قلعه (۲۵۰۰ تا ۲۰۰۰ ق.م)، تل شقا (۲۰۰ تا ۱۶۰۰ ق.م )، تل تیموران الف (۱۶۰۰ تا ۱۲۰۰ ق .م )، تل تیموران ب (۱۲۰۰ تا ۱۰۰ ق.م) و تل جلال‌آباد (۱۰۰۰ تا ۷۰۰ ق.م). این گاه‌نگاری فرهنگی توسط آزمایش‌های سال‌یابی از جمله آزمایش کرین ۱۴ انجام نگرفته بوده است. بنابراین این تسلسل توسط باستان‌شناسان دیگر مورد بازنگری قرار گرفته و تا حدود زیادی دچار تغیراتی گردیده است.
دوره‌های فرهنگی شقا و تیموران مقارن با دوران عیلامی بوده است. عیلامی‌ها مهم‌ترین قومی بودند که وقتی آریایی‌ها وارد ایران شدند، در ایران زندگی می‌کردند. عیلامی‌ها مجموعهٔ اقوامی بودند که از هزارهٔ سوّم پیش از میلاد تا هزارهٔ نخست پیش از میلاد (تمدن عیلام در ۶۴۵ پیش از میلاد منقرض شد)، در بخش بزرگی از مناطق جنوب غربی ایران زندگی و حکومت می‌کردند.
بر اساس تقسیمات جغرافیایی امروز، عیلام باستان شامل سرزمین‌های خوزستان، فارس، ایلام و بخش‌هایی از استان‌های بوشهر، کرمان، لرستان و کردستان و کوه‌های بختیاری می‌شده است.
از سفال‌های شاخص دورهٔ عیلامی سفال مشهور دورهٔ تیموران است که واندربرگ آن را شناسایی و نام‌گذاری کرده است. به اعتقاد باستان‌شناسان، فرهنگ تولید این سفال از اواسط هزارهٔ دوّم پیش از میلاد آغاز و تا ۹۰۰ یا ۸۰۰ پیش از میلاد ادامه داشته است. اما پس از این دوره، تولید سفال تیموران به یک‌باره متوقف می‌شود و تا دوران هخامنشی دیگر اثری از آن دیده نمی‌شود. طبق متون تاریخی، هخامنشیان بین سال‌های ۵۵۰ پیش از میلاد در محدودهٔ فارس قدرت می‌گیرند امّا شواهدی از چگونگی قدرت گرفتن آن‌ها وجود ندارد. ما نمی‌دانیم که بین سال‌های ۸۰۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد چه اتفاقی در منطقه افتاده است که به یک‌باره فرهنگ تولید سفال شاخص دورهٔ عیلامی متوقف می‌شود و بدون هیچ نشانه‌ای وقفه‌ای تاریخی تا قدرت گرفتن هخامنشیان در منطقه به وجود می‌آید.
واندربرگ سفال تیموران را بر اساس حفاری باستان‌شناسی شناسایی کرده و آن را به دو دورهٔ «تیموران الف» و «تیموران ب» تقسیم می‌کند. تیموران الف سفال شاخص دوره عیلامی است و تیموران ب شباهت زیادی به سفال‌های فلات مرکزی و محوطه‌هایی مثل گودین تپه و حسن‌لو دارد.
لازم به ذکر است که علاوه بر واندنبرگ، ولیام سامنر بین سال‌های ۴۷ و ۴۸ و لیندا یاکوبس سال‌های ۵۵ و ۵۶ از تل تیموران بازدید و مواد سطحی را جمع‌آوری کرده‌اند.

موارد مهم کاوشگری به شرح زیر است:
- یاکوبس مساحت تل را ۸ هکتار و ارتفاع تل را ۸ متر بیان کرده است.
- واندربرگ  می‌گوید به علّت خاک‌برداری کشاورزان ارتفاع تل  به ۶ متر رسیده است.
- یاکوبس از وجود محوطه‌ای محصور به ابعاد ۶۰ در ۶۵ متر بر فراز تپه خبر داده که احتمالا بقایای یک دژ از دوران اسلامی بوده است.
- تنها مقداری از گزارش‌ها و عکس‌ها به ادارهٔ باستان‌شناسی تحویل شده است. این گزارش‌ها در موزهٔ ملّی ایران به شماره‌های ۲۲۸۰ و ۲۹۵۱ نگهداری می‌شوند. بقیهٔ گزارش‌ها در موزه‌های سلطنتی تاریخ و هنر بروکسل نگهداری می‌شوند.
- اشیای به دست آمده بین ایران و گروه حفاری تقسیم شده، سهم ایران در موزهٔ ایران باستان و تخت جمشید و سهم گروه خارجی در موزه‌های سلطنتی تاریخ و هنر بروکسل می‌باشد.
- بعضی از اشیا نزد مجموعه‌داران شخصی است.
- اشیای به دست آمده شامل ظروف سفالی، گردن‌بند، انگشتر ، آویز اسب و... می‌باشد.
- چند اسکلت در حفاری‌ها به دست آمده است.
- شخصی به نام اریک اسمنکز از دانشگاه گنت تصویر مجموعه‌های خصوصی و همچنین اشیای موزه‌های سلطنتی تاریخ و هنر بروکسل را ترسیم کرده است.
- تصاویر و یا عکس‌های سهم ایرانی تاکنون منتشر نشده است.
- بعد از کاوش واندربرگ نام تیموران به عنوان یک واژهٔ باستان‌شناسی رایج گردید.
- باستان‌شناسان گاهی از واژهٔ شغا به جای شقا استفاده می‌کنند.

تصاویر مجموعه‌های خصوصی و همچنین اشیای موزه‌های سلطنتی  تاریخ و هنر بروکسل که توسط اریک اسمنکز از دانشگاه گنت ترسیم، عکس‌برداری و یا گردآوری  شده است:

منابع :
تارنمای فرهنگی مهرگان - گروه میراث فرهنگی - سیاوُش آریا
باستان‌شناسی ایران باستان؛ ترجمهٔ عیسی بهنام؛ تهران؛ دانشگاه تهران؛ موسسهٔ انتشارات و چاپ؛ ۱۳۴۵
باستان‌شناسی غرب ایران؛ ترجمهٔ زهرا باستی؛ تهران؛ سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)؛ ۱۳۸۱
کاوش‌های باستان‌شناسی در ویرانه‌های تمدن ۷ هزار سالهٔ تل بندو؛  نویسنده: زینب کارگر
تاریخ ایران؛ نوشتهٔ حسن پیرنیا
گزارش گمانه‌زنی‌های تل تیموران؛ موزه‌های تاریخ و هنر بروکسل؛ مجلهٔ باستان‌شناسی؛ سال ۱۷ شماره اول ۱۳۸۱
نقش معماری در رمز آئینه سفال در جستجوی نقش نشان: مؤسسهٔ فرهنگی ایکوموس ایران (وابسته به) شورای بین‌المللی بناها و اماکن تاریخی (یونسکو)
A REPORT ON THE 1952 AND 1954/55 SOUNDINGS ATTALL-I TAIMURAN (FARS), IRAN . A file-excavation at the Royal Museums of Art and History, Brussels
http://www.farhangsara.com/fhistory_nosangy.htm