Logo
چاپ کردن این صفحه

معرفی کتاب گلواژه های حافظ

نویسنده: 
محمد حسین شیرازی
محمد حسین شیرازی کتاب گلواژه های حافظ


پیرو معرفی کتابهای نوشته شده توسط همشهریان ارسنجانی ، تصمیم گرفتیم تا یکی از کتابهای وزین ادبی را به نام «گل واژه های حافظ» که به قلم شیوای جناب آقای مهندس محمد حسین شیرازی تالیف گردیده را به شما معرفی نماییم. نخست خلاصه ای از بیوگرافی ایشان و سپس مقدمه استاد بهاء الدّین خرّمشاهی و در ادامه پیشگفتار اثر به قلم نویسنده درباب حافظ شناسی را ملاحظه خواهید نمود.

 

بیوگرافی محمد حسین شیرازی

محمد حسین شیرازی یکی از سرشاخه های درخت تنومند خاندان حاج علی اکبری است که جد اعلایش به همین نام قریب یک قرن  و نیم پیش از شیراز به ارسنجان مهاجرت کرده و در همانجا سکونت گزیده است. محمد حسین متولّد آذر ماه ۱۳۲۵ است. او ارسنجان را تا سر حد جنون دوست دارد و برای اعتلایش در حد توان تلاش دارد  . او تا کلاس نهم دبیرستان را در موطن اصلی گذراند و از آن به بعد به شیراز برای ادامه تحصیل میرود – بخشی از تحصیلاتش را در ایران و سپس در ایالات متحده به انجام رسانده است – از او آثار نوشتاری چند به چاپ رسیده است که اکثر در رشته کاری و تخصصی ایشان است – مهندس شیرازی اخیراً دست به تألیف کتاب گل واژه های حافظ زده است که مورد تحسین اهل ادب قرار گرفته است –برای آشنایی و معرفی  با این اثر بهتر دیدیم که مقدمه ی استاد بهاء الدین خرمشاهی حافظ شناس بزرگ زمانه بر کتاب گل واژه ها را از نظر شما بگذرانیم و بعد از آن مقدمه آقای شیرازی بر این اثر ادبی را درج نماییم.

DaneshAmookhteganArsanjan 141020 01

مقدمه استاد بهاء الدّین خرّمشاهی

در حدود بیست سال پیش مقاله‏ای تحت عنوان رونق بازار حافظ شناسی نوشتم، و خوشبختانه می بینم در این دو دهه این رونق دو چندان هم بیشتر شده است. انصاف را، شرحهای خوب و روشنگری نوشته و واژه نامه های پاسخگو و مراجع مشکل گشایی تدوین کرده اند. پنج قالب از قوالب ممکن و متصوّر در این راه بیشتر از انواع دیگر، پاسخ دهنده و رفع کننده نیاز است.
۱) شرحها که در همین ايّام دو اثر هم از استادان دکتر محمد استعلامی و دکتر محمد علی اسلامی ندوشن عرضه شد. دیگر ايّامِ شرحِ سودی که فی الواقع سودی ندارد گذشته است و دست کم شش – هفت شرح می شود که در دسترس حافظ پژوهان است.
۲) واژه نامه ها که تاکنون بهترین و جامعترینش کلک خیال انگیز در ۴ جلد است . همچنین واژه نما (کشف اللغات) که گزیده اش پیوست طبع شادروان انجوی است و کاملش تدوین شادروان بانو مهیندخت صدیقیان.
۳) کتب مرجع که تاکنون بهترینش کتابشناسی حافظ، ویرایش دوم اثر دکتر مهرداد نیکنام است (بی آنکه ارزشمندی حافظ پژوهان و حافظ پژوهی اثر دکتر ابوالقاسم رادفر را فراموش کنیم). البته واژه نامه و واژه نما ها هم از کتب مرجع اند.
۴) نوع چهارم تک نگاشتهای شرح گونه است مانند لطف سخن حافظ اثر استاد محمود رکن، آینة جام اثر شادروان دکتر عباس زریاب خویی و بهترینش حافظ جاوید، اثر استاد هاشم جاوید است (بی آنکه شرح اشارات حافظ اثر استاد علی اکبر رزاز، صاحب جمع پریشان، را که شرکت انتشارات علمی و فرهنگی در دست انتشار دارد و بنده به نحوی ویرایش‏گر، پیش از چاپ آن را خوانده ام، فراموش شود)
۵) تک نگاشتهای تک موضوعی که فقط یک موضوع را در شعر حافظ بررسی می کند
مانند آب طربناک، اثر دکتر یحیی یثربی که به بررسی می (باده) در شعر حافظ پرداخته است. یا  طبیبانه های حافظ اثر دکتر احمد مدنی که فقط اصطلاحات و اشارات یا تلمیحات پزشکی را توضیح می دهد و اخیراً چاپ دوم آن از سوی دانشگاه شیراز منتشر شده است.
اینک جایگاه کتاب محقّقانة آقای مهندس محمد حسین شیرازی بهتر معلوم می شود که از زمره کتابهای گروه پنجم است. گل واژه های حافظ به شرح زبانی – ادبی و علمی و گیاه شناختی گل و گیاه های دیوان حافظ از چمن و سروسهی و صنوبر گرفته تا نرگس و سوسن و نسرین و بنفشه و دیگرها می پردازد. با این کتاب است که به تحقیق علمی "ده زبان بودن" سوسن یا کبودی و "سر به زانو نهی" بنفشه یا اصولاً ماهیت گل حمرا / گل خمری برای خوانندگان و پژوهندگان الفاظ کلیدی شعر حافظ که گاه از آن مفهوم سازی هم شده است روشن و از آنچه تاکنون در شرح ها و به شیوه ضمنی آمده روشن تر می گردد. این اثر نخستین و جامع ترین و علمی ترین اثر در نوع خویش است و مؤلف فرهیختة آن هم با شعر حافظ انس و الفت دیرینه دارد و هم با جنبه و ماهیت علمی گل و گیاههای دیوان او که تعداد آنها از صد افزون است. ایشان "سهی" و "چمان" را در سرو هم توضیح داده اند و در طی سه سال و اندی که به تدوین این اثر اشتغال داشتند، در موارد ضرورت با هم بحث و مشورتهایی داشته ایم و سرانجام هم پیش از چاپ، کتاب را ویراستارانه مطالعه کرده ام. در پایان کتاب فهرستهای راهگشا و کارآمدی تنظیم کرده‏اند، از جمله فهرست گل واژه ها / گل – نام ها و کشف الابیات، از ابیاتی که نام گلی یا گیاهی در آن آمده، و در متن کتاب شرح شده است.
باری، امروزه از میان پنج گونه قالب که برشمردیم شاید تک نگاشتها، بیشتر نیاز اهل تحقیق و حافظ پژوهان را برآورده سازد. این حافظ پژوه معتقد است که از مجموع پژوهش های این گونه بهتر  می توان به اضلاع و جوانب منشور گونه شعر حافظ نگریست و در آن مطالعه کرد وگرنه عنان قلم را رها کردن و با عباراتی کلّی که هرچه ظاهراً زیبا و شیواتر باشد باطناً به قول خود حافظ راهی به دهی نمی برد و به جای پربار ساختن کارنامه حافظ پژوهی به پر برگ ساختن آن می کوشد، گرهی باز نمی شود و بلکه ابهام بر ابهام می افزاید.
از جانب مؤلّف محقّق و از زبان حافظ بازگویی می کنم:

عشق دردانه است و من غواص و دریا میکده        سر فرو بردم در اینجا تا کجا سر برکنم

سزاوار این تک نگاشت ارزشمند مقدمه ‏ای تحقیقی ‏تر و تفضیلی‏ تر است . اما دو امر مایة تسلی خاطرم است نخست اینکه سخن را روی با صاحبدلان است و با نوشته ای کوتاه تر از این هم به مقصود از نگارش این اثر و ارزشمندیهای آن پی می برند. دوم اینکه به قید ان شاء الله وقتی که منتشر شود شاید توفیقی نصیبم شد که معرّفی یا نقدی درباره آن بنویسم. حتی برآنم مقدمه‏ی مؤلف محترم کافی از پیشگفتار من بود، ولی چون اشارتی فرمودند، امتثال امر شد. در پایان این نکته را نگفته نگذارم که نام اثر را نیز خوب و متناسب انتخاب کرده اند و کتابت شکسته استاد یدالله کابلی، به قول حافظ "بدین شکستگی ارزد به صد هزار درست".
از صاحبنظران و حافظ پژوهان انتظار داریم که ما را در جهت بهسازی این اثر برای چاپها و ویرایشهای بعدی، از رهنمودهای رهگشای خویش بی بهره نگذارند.

DaneshAmookhteganArsanjan 141020 02 

 پیشگفتار به قلم محمد حسین شیرازی

حافظ بی ‏شک یکی از عرفا و بزرگ سرایندگان “قیمتی درّ لفظ دری” ست که صنایع بدیعی به ویژه تشبیه، استعاره، ایهام و مراعات نظیر در کلام سحرآمیز و ملکوتیش، قدرت خیال انگیزی او را آشکار می‏سازد:

هرکو نکند فهمی زین کلک خیال انگیز             نقشش به حرام ار خود صورتگر چین باشد

او با شکرشکنی و گل افشانی شگفت آور، با خاطری عاطر، کلک جادوئی و سرپنجه هنرورش را در بیشتر عرصه های نظم به جولان درمی‏آورد و آدمی را به باغ خیال برده، همراه هزاردستان به نغمه سرائی، گشت و گذار، تفکر و تدبّر در خلقت و هم نشینی و هم صحبتی و نجوا گری گل و نسرین و باد صبا می کشاند و او را در درس مقامات معنوی که خود معلّم آن است رهنمون می‏گردد. حافظ تصویرگری است که مانی و صورتگر نقّاش چین را در عرصة سیمرغ وارش جای جولانگری نیست. خیال حافظ چنان نقش آفرین و همراز و رمز طبیعت است که همسو و همگون با اجزاء آن، پرواز می کند، از سدره ای به طوبایی و از کنار جویباری، گلی و نسترنی. گوئی خود از فردوس برین و همراه آدم ابوالبشر (نه به گناه او) به بهشت موطنش شیراز پرواز داده شده است.

من ملک بودم و فردوس برین جایم بود        آدم آورد درین دیرخراب آبادم

او در بهشت هم از برجستگان بهشتی ست تا جایی که در صدرست و شعرش آنجا هم زینت و زیور بهشتیان.

شعر حافظ در زمان آدم اندرباغ خلد        دفتر نسرین و گل را زینت اوراق بود

و بامدادان قدسیان شعر حافظ می‏خوانند و زمزمه می نمایند و از بر می کنند

صبحدم از عرش می آمد خروشی عقل گفت        قدسیان گویی که شعر حافظ از بر می کنند

نقش خیال او چنان واقع گرایانه است که کس را تصوّر خیال در آن راه نیست،‌او زبان بلبل، رونق بستان،‌معاشقه و مکاشفة جوانان چمن، عطرافشانی گل، تماشای ریاحین، نجوای نسیم و... همه و همه را درک و فهم نموده،‌معنی می‏کند و ترجمان واقعی عظمت و معرفت الهی و خلقت خداوند گاریست که به بنفشه تاب، به نرگس مستی،‌به ارغوان، شقایق و گل و نسرین سرخی و رنگ رخسار، به شمشاد،‌سرو و صنوبر سرافرازی و سربلندی، کرم فرموده و آنان را به سجده و ستایش واداشته است، که فرمود:

“وَ النَّجمُ وَ الشَّجَرُ  یسجُدانٍ” و گیاهان و درختان سجده گرند ذات باری را .

حافظ در این باغ آرائی چنان تبحّری استادانه و نبوغی سرشار از خود بروز داده که باغ و بوستانش تا ابدیت و تا برقراری کاخ بلند و با عظمت زبان فارسی پابرجاست و از تاراج خزان گزند و رخنه‏ای نیافته و همیشه پررونق و ماندگار باقی خواهد ماند.

شکر ایزد که زتاراج خزان رخنه نیافت        بوستان سمن و سرو و گل و شمشادت

فیض روح القدس و دم مسیحائی و همّت والای لسان الغیب این بار مدد فرموده تا همراه با شما عزیزان به گلشن احباب و بزمگاه چمن خواجة شیراز، این رند جانسوز و جهانگیر، رفته و دفتر پرمعنی معرفتش را تورّقی کرده و تفرّج کنان و تأمّل‏کنان از گلهای بهاریش گلدسته‏هائی چیده به ارمغان به کوی و برزن آورده و به دوستداران صدّیق و باوفای حافظ – پارسی زبانان و پارسی پروران پارسا – پیشکش کنیم.
در این گردش از پی حافظ در جمعِ “گل و گیاه“ به عزم کنکاش حرکت کرده و با او به بوستان، صحرا، دشت و دمن می‏رویم و دم به دم در آنجاها گشته هر گل و غنچه و ریحانِ داغ صبوحی کشیده‏ای، با داغ‏زاده‏ای، تنگدل از کار فروبسته ای، داغ بر دل خونین نهاده‏ای، بردمیده از خاک گلگون کفنی، بیمار – مست – خمار – جمّاشی، سروسهی قدی – آزادی – خرامانی، صنوبر بالایی، درخت کام و مراد – دوستی و دشمنی، میوة دلی، طرة شمشادی، زلف سنبلی و هر گل و گیاهی که حافظ به عشق او مبتلاست، و او آنها را بوئیده و نیز خارهائی که بر سر راه گل چیدنند و شاعر به بلای آنها گرفتارست و از آنها گلایه دارد، از او پرسان شده،‌شناسائی و به محضرتان معرفی نمائیم، جملگی با نظر عارف بزرگ، حافظ نامدار و با بیت الغزلهای معرفتش.

در چمن هر ورقی دفتر حالی دگر است        حیف باشد که زکار همه غافل باشی

روش کار ما همراهان در این کارگاه “گل و گیاه” چنین رقم خورده است:

بخش یک: نسخه‏ی مأخذ که از آن در این بررسی استفاده شده است دیوان خواجه به تصحیح آقای بهاءالدّین خرّمشاهی “قرآن پژوه” و “حافظ پژوی” معاصر می باشد – که در این “گل واژه” مطلع هر غزل با شماره غزل و صفحه از ابتدا تا انتهای دیوان جهت سهولت ارجاع به نسخة مأخذ نوشته شده است. چنانچه در هر غزل موردی از گل و گیاه در بیت آغازین، بیت و یا ابیاتی از آن  غزل وجود داشته باشد، آن مورد با ذکر بیت و شماره آن در غزل مربوطه نوشته شده و شرح مختصری از آن با ذکر مأخذ،‌آورده می‏شود. و لذا چنانچه غزلی دارای واژه های گل و گیاه باشد کلمه “دارد” و در غیر اینصورت کلمه “ندارد” را پس از شمارة غزل همراه خواهد داشت – این روش در مورد مثنوی – قصیده – رباعی و قطعات منتسب به خواجه نیز بهمین سیاق ادامه یافته است.

بخش دو: گرچه در نخستین  بخش از این گل واژه به شرح کوتاهی از ابیات دارای گل و گیاه پرداخته شده است – لکن سوای آن در بخش دوم به ترکیبات گل در دیوان حافظ پرداخته شده و بیتی هم بعنوان شاهد با ذکر شمارة غزل، قصیده، رباعی و... (شماره آن بیت از دیوان مأخذ آورده شده و از آن ترکیب یک معنی کوتاه بدست داده شده است) – گرچه در بعضی موارد به جهت روشن شدن بیشتر مطلب لزوماً مصرع یا بیت را معنی نموده،‌لکن در اصل همان گل واژه و معنی آن ترکیب مدّنظر بوده است.

بخش سه: فهرست مطلع غزلها با شماره هر غزل عیناً براساس و روال دیوان مأخذ می باشد که شمارة صفحة این گل واژه بر آن افزوده گردیده است.

بخش چهار: فهرست واژه های “گل و گیاه” در فهرست‏بندی این گل واژه تحت همین نام به گونه ای با ذکر شماره‏ی هر غزل و هر بیت از ابتدای دیوان تا پایان (و همچنین در مورد مثنویها، رباعیات، قطعات و قصیده ها) به ترتیب وجود “گل و گیاه” در ابیات هر غزل و.... یکجا تدوین و ضبط گردیده است.

بخش پنج: فهرستی هم به نحو بسامدی تهیه گردید تا تعداد کاربرد هر واژه “گل و گیاه” را بطور جداگانه با ذکر شمارة بیت و غزل و صفحات آن در نسخة مأخذ معین سازد.

بخش شش: همچنین کشف الابیاتی از بیت های دارای “گل و گیاه”  بر وفق حرف اول بیت در پایان این مجموعه قرار گرفت – به گونه ای که هم محل آن بیت در حافظ مأخذ و هم محل آن در این گل واژه را شامل باشد.

بخش هفت: یکی از اهداف اوّلیه و مهّم تالیف این گل واژه شرح مبسوطی از موارد گل و گیاهان موجود در دیوان خواجة شیراز بوده است تا سوای بحث ادبی شرحی باشد تخصّصی و علمی از دانش گیاه شناسی بر این واژه ها که خوشبختانه این بخش بنا به توصیه و پافشاری و خواست اهل ادب صورت گرفته تا دوستداران طبیعت و اهل ادب هم اطلاعات بیشتری از گل و گیاه، سوای شرح مرسوم ادبی و لغوی در اختیار داشته باشند.

در اینجا ایزد منّان را سپاس می‏گویم که مرا بردباری عطا فرمود تا در این مدّت چند سال با کوشش و پشتکار این مجموعه را فراهم آورده و به شما حافظ دوستان تقدیم دارم  و بعد از آن از جناب استاد بهاء الدّین خرّمشاهی که بهترین و اصلی ترین مشوّق و راهنمایم بوده اند و پیشرفت این تألیف را در مراحل گوناگون مراقبت کرده و از نظرات ارشادی، اصلاحی و ویراستارانة خود دریغ ننموده‏اند، سپاسگزاری می‏نمایم خصوصاً از مقدمه عالمانه و حافظ شناسانه‏ای که بر این مجموعه نوشته اند که تلألو آن باعث درخشش و رونق این اثر گردیده.
از استاد معاصر و بزرگِ شکسته نویسان خطّ فارسی، دوست بزرگوار جناب استاد یداله کابلی که در مراحل مختلف و در “سختی های ناگفتنی ام” مهر ورزیدند و این بار با نوشتن روی جلد با پاس داشت نام عارف بزرگ حافظ شیرازی – یک بار دیگر مرا رهین منّت خویش نمودند صمیمانه تشکر می‏نمایم.
در تدوین این گل واژه از کتب و آثار بسیاری سودجسته‏ام که در بخش منابع و مأخذ از آنها نام خواهم برد. در اینجا جا  دارد که برای آنانی که این آثار را خلق کرده و اکنون روی در نقاب خاک کشیده اند، طلب آمرزش نموده و از آنان که در قید حیاتند تشکر نموده و از درگاه دادار پاک طول عمر با عزّت و ثمر بخش برایشان مسئلت دارم.
از همسر صبور و ادب دوستم که صبورانه در مراحل مختلف مرا یاری نموده و بی نظمی مرا در نظم و تنظیم این همه اوراق پریشان و پراکنده تحمّل نمودند و همچنین از دوست عزیزم آقای مهندس فروردین که در تنظیم بخش های تحریر شده مساعدت نمودند سپاسگزار است
آقای مجید اسکندری حافظ پژوی جوان با همه ذوق و استعدادی که در فهم و درک اشعار حافظ و تدریس این رشته دانشگاهی دارند، لکن اغلب با اکراه و وسواس دست به قلم زده و مطلبی می نویسند – اما علیرغم این ویژگی، بعضی از ابیات را که در منابع مکتوب به معنی آنها دستیابی پیدا ننمودم، سخاوتمندانه شرح فشرده ای در اختیار مؤلّف قرار دادند – موفقیت این عزیز را خواهانم.
از مؤسسة انتشاراتی پونه. و مدیر محترم آن آقای نظامیان و همچنین از  دقت نظر سرکار خانم صفری در رفع بعضی اشکالات تایپی و صفحه بندی سنجیده سپاسگزارم.
و سرانجام با قدر دانی فراوان از همکاران ارجمند و فرهیخته ام در کمیته انتشارات سازمان جنگلها و مراتع کشور آقایان دکتر طالقانی ،مهندس نقیلو و مهندس جباری که با انتخاب و حمایت همه جانبه و بی دریغ خویش در نشر این گلواژه در واقع پیوندی تازه میان ادبیات و تصویر گران فکر و خیال در این گستره و طبیعت پر جان  و متنوع این مرز و بوم بر قرار و به آن جان تازه ای بخشیدند
و قبل از آنکه از دوستان عزیز و خوانندگان گرامی جدا مانم و قلم را در این مقال زمین نهاده و گوشة عزلت گزیده منتظر نظرات، ارشادات و انتقادات شما صاحبان ذوق و اهل ادب و نظر بمانم با بیتی از خواجه که فرموده است:

چو عاشق می‏شدم گفتم که بردم گوهر مقصود        چه دانستم که این دریاچه موج خون فشان دارد

با شما عزیزان بدرود گفته و آرزو کنم گرچه در غوّاصی این بحر بیکران گوهر مقصود نصیبم نگردید – اما گلهای حافظیه و شمیم عطرآگین بوستان و گل واژه‏ های معرفت خواجة شیراز فضای پاک زندگیتان را معطرتر ساخته و شعر حافظ این کهن عارف نامی چراغ راه، ورد زبان و چاشنی کلام مهرآمیزتان  باد.

 

Template Design © Joomla Templates | GavickPro. All rights reserved.