عصر حجر

مطالعات دوران پارینه‌سنگی در استان فارس در اوایل دهه ۱۹۳۰ میلادی و با بررسی دو پناهگاه صخره ای در اطراف مهارلو شروع و پس از آن به مدت سه دهه این مطالعات دچار وقفه شد ولی در اواخر سال ۱۹۶۰ میلادی مجددا توجه باستان شناسان به آن جلب گردید.
. دکتر جیرو ایکدا (Dr. Jiro Ikeda)، پروفسور انسان‌شناسی طبیعی از دانشگاه «کی‌تو » (Kyoto University طرحی را با موضوع بررسی و شناسایی انسان‌های پیش از تاریخ در منطقه زاگرس دنبال می‌کرد.

طی سالهای ۱۹۷۶ تا ۱۹۷۸ بررسی منطقه ارسنجان به سرپرستی ایکدا انجام شد وی در سال ۱۹۷۷ منطقه شمال شرق ارسنجان را مورد بررسی و شناسایی باستان شناسی قرار داد تا به چگونگی بازشدن پای انسان نئاندرتال را در این حوزه بررسی کند ؛ منطقه‌ای به وسعت ۳۰ در۳۰ کیلومتر که منجر به شناسایی ۱۴۴ غار و پناهگاه، ۲۱ محوطه روباز، ۳۱ تپه و ۱۹ محوطه توده سنگی Cairn شد.
در بررسی ها ۵۰۰۰ نمونه مصنوعات سنگی گرداوری گردیدو از مهم‌ترین نتایج اثبات وجود دوره های پارینه‌سنگی میانه و فرا پارینه‌سنگی در غارهای منطقه ارسنجان بود، در همین رابطه با بررسی‌های سطح‌الارضی یکی از غارها که با کد K۹-۵ نامگذاری شده، ابزارسنگی‌های متعلق به پارینه‌سنگی میانه از جمله سرنیزه، رنده و قلم حکاکی و بقایای استخوان حیوانات به دست آمده است.
همچنین با بررسی غار بزرگ دیگری موسوم به غار «تنگ سیکان» که با کد A۵-۳ نامگذاری شده، در سطح این غار ابزار بسیار زیادی از دوره‌های میانه تا فرا پارینه‌سنگی به دست آمد؛ همچنین از پناهگاه کوچک‌تر دیگری با شماره کد A۴-۲ نمونه های اولیه سفال نوسنگی کشف شد که برای مطالعات این دوره بسیار ارزشمند بود.

در همان سال‌های نخست تحقیق بر اساس نتایج بررسی و شناسایی، نقشه باستان‌شناسی منطقه تهیه و برنامه‌های مطالعات محیط‌طبیعی در برنامه کاوشگران گنجانده شد، نتایجی که مطالعات اولیه آن در سال ۱۹۷۹ میلادی توسط پروفسور «ایکیدا» منتشر گردیده است.(بصورت کاتالوگ و نقشه وفهرست مکانها و ۷۰ عکس)
 نتایج در حد کاتالوگ باقی ماند وحتی در کتاب جامع پارینه سنگی ایران نامی از ارسنجان برده نشد وتنها زنده یاد امیرلو در یک مقاله به اختصار به ارسنجان اشاره کرد. (سال ۱۳۶۵)
به اعتقاد باستان شناسان بررسی ارسنجان یکی از مفصل ترین بررسی های پارینه سنگی در ایران است و علاوه بر مصنوعات سنگی شمار زیادی قطعات بزرگ استخوان علفخواران بزرگ جثه در رسوبات باستان شناختی برش شده قابل مشاهده است.

اکنون این اطمینان حاصل شده که محوطه باستانی توالی فرهنگی طولانی حداقل از دوره پارینه‌سنگی میانه تا اوایل نوسنگی داشته است. موضوعی که مطالعات و تحقیقات بر روی آن ادامه دارد
در سال ۱۳۹۱ مدیرکل میراث فرهنگی فارس از شروع مجدد و سومین فصل از کاووش‌های مشترک باستان شناسان ایران و ژاپن با تمرکز بر غار سیده‌خاتون شهرستان ارسنجان خبر داد.
غار سیده خاتون بزرگترین غار باستانی منطقه ارسنجان است که از فاصله دور قابل مشاهده است,این غار در فاصله ۴ کیلومتری جاده ارسنجان به آباده طشک واقع شده و قدمت آن به پیش از تاریخ برمی‌گردد. .
نام این غار برگرفته از نام شخصی بوده که سال‌ها پیش در این مکان زندگی می‌کرده است .دهانه این غار ۴۲ متر، عمق آن ۳۲ متر و ارتفاع دهانه این غار ۴۰ متر است. ارتفاع غار از سطح دریا ۱۶۹۱متر و ارتفاع آن از سطح زمین‌های اطراف ۱۷ متر است

همچنین عرض دهانه ۲۶ متر در ارتفاع ۵/۵ متر و ابعاد داخلی غار حدود ۴۰۰ متر مربع است و کمی عقب‌تر عرض دهانه غار تنگ‌تر می‌شود
طبق کاوش‌ها در این غار در لایه‌های پایینی و سخت بخشی از بقایای جانوری کشف شده و ۱۰ هزار شی سنگی (شامل ابزار جنگی) نیز در کاوش‌ها کشف شد.

آثار به‌دست آمده در کاوش‌ها نشان دهنده سکونت انسانهای دوره پارینه سنگی ونوسنگی در این منطقه است که قدمت بیش از ۵۰ هزار سال را نشان می‌دهد و شامل بخشی از بقایای جانوری فسیل شده و آثاری از سنگ بوده که در گذشته به عنوان ادوات جنگی از آن استفاده می‌شده است

کاوش این غار پروژه کاری مشترک بین باستانشناسان ایران و ژاپن بود و با مجوز پژوهشکده میراث فرهنگی انجام شد .

مهمترین یافته های اخیر کاوشها به شرح زیر بودند :
۱- آکیرا سووکی، سرپرست ژاپنی تیم کاوش غار سیده خاتون : «نزدیک به ۱۰ هزار ابزار سنگی با کاربری شکار در این منطقه کشف شده که با توجه به آن ها، قدمت این غار به ۶۰ تا ۷۰ هزار سال قبل برمی گردد. در این غار ابزار‌های شکار از جنس سنگ، استخوان هایی متعلق به حیواناتی چون اسب و سازه ای در کف غار که محل ذخیره آب بوده، کشف شده است.
۲- آزیتا میرزایی سرپرست ایرانی گروه تحقیق و کاوش : ((در صورت پیدا شدن تنها یک استخوان انسان هموساپین» در غار «سید خاتون» اهمیت منطقه ارسنجان در خصوص اثبات فرضیات انسان‌شناسی و روند تکامل انسان چند برابر می شود . ))       
۳- پروفسور تسونکی سرپرست گروه ژاپنی تحقیق و کاوش: (( با حفر یک گمانه در این غار و کشف آثار بسیاری از انواع تیغه،ریزتیغه وسنگ مادر وجود دوره‌های پارینه سنگی میانه تا اوایل نو سنگی در میان لایه‌های باستانی در ارسنجان به اثبات رسید. ))
۴- پروفسور تسونکی سرپرست گروه ژاپنی : (( نخستین انسانها در آفریقا می زیستند که در نهایت تصمیم به مهاجرت به سایر نقاط جهان گرفتند و پس از سفری چند هزار ساله که طبق فرضیات، با طی کردن مسیر شمال آفریقا، مصر، لبنان و کشورهای عربی به جنوب ایران یعنی منطقه ارسنجان رسیدند و فرضیات بر این پایه استوار است که انسان‌های این دوره در ارسنجان به دوگروه تقسیم شدند که گروهی به اروپا رفته و دسته‌ای دیگر راهی مناطق شرقی شدند و در واقع پیدا شدن نشانه ای از انسان های هموساپین در این نقطه می‌تواند این فرضیه را به اثبات برساند که ارسنجان منطقه گسترش انسان‌ها در سراسر جهان بوده است و با اثبات این فرضیه قدمت این نقطه بین ۱۴ تا ۱۸ هزار سال تخمین زده می شود . ))
۵- پروفسور تسونکی با بیان اینکه غار سیده‌خاتون یکی از بزرگترین غارهای خاورمیانه از این منظر است گفت : (( ارتفاع این غار ۲۲ متر و مساحت داخلی آن ۴۰۰ متر مربع است و فرضیه ی دیگر ما این است که احتمال می رود حیوانات در این نقطه اهلی شده باشند ))
۶- شقایق هورشید سرپرست ایرانی هیات کاوش : از مهمترین آثار شناسایی شده سازه ای مربوط به دوره پارینه سنگی میانی است که در بستر طبیعی کوه و در اثر فرسایش ناشی از جریان آب ایجاد شده و اطراف آن به وسیله چیدن سنگ توسط انسان محدود شده است که قدمت احتمالی آن بیش از ۶۰ تا ۷۰ هزار سال پیش است.
۷- شقایق هورشید سرپرست ایرانی هیات کاوش : از مهمترین آثار شناسایی شده سازه ای مربوط به دوره پارینه سنگی میانی است که در بستر طبیعی کوه و در اثر فرسایش ناشی از جریان آب ایجاد شده و اطراف آن به وسیله چیدن سنگ توسط انسان محدود شده است که قدمت احتمالی آن بیش از ۶۰ تا ۷۰ هزار سال پیش است .
۸- در این کاوش بقایای چند اجاق و ابزارهای سنگی پوینت موستری و تراشه و سنگ های مادر لوالوایی نمایان شد .
همچنین در منار خاک حرارت دیده اجاق ها تعدادی فسیل استخوانی جانوری باقی مانده بود که نشان دهنده نوع تغذیه انسان در بیش از ۵۰ هزار سال گذشته و متعلق به دوره های نوسنگی ، پارینه سنگی و پارینه سنگی میانی است

بنابر این شواهد مسلم است که منطقه ارسنجان یکی از مناطق غنی برای مطالعه تکامل فرهنگ کوچ‌گری از دوره های اواسط و اواخر پالئولتیک تا فرا پارینه‌سنگی و نوسنگی است.

منابع

http://irania.ir/ie/2178

arsanjaniribnews.blogfa.com/post-17.aspx

http://seeiran.ir

http://khabarfarsi.com/ext/3070287

https://archive.org/details/Biglari2007cIntroArsanjan

http://fa.wikipedia.org