A+ A A-

زنان پیشرو ارسنجانی

نویسنده:  چاپ پست الکترونیکی
بانو سکینه‌ی آغازی
بانو سکینه‌ی آغازی

نظر به آنچه بر ما گشوده اند و گشوده ایم، ارسنجان از پهنه ی صفویه به این سو در علم، هنر، فرهنگ و زمینه های گونه گون دیگر پیشرو بوده است و در این فراشد، بزرگانی از این گوشه گاه رخ نمایان کردند که نامشان بر سینه ی تذکره ها و نوشتارها درج و آثارشان در آغوش موزه ها، فشرده  شده است. نهاده شدن مدرسه ی سعیدیه در واپسین روزگار صفویه (۱۰۸۵ ه .ق)، دبستان سالار در آغاز عصر جدید(۱۳۰۳ خورشیدی)، شکل گیری مدرسه ی دخترانه (۱۳۱۶ الی ۱۳۲۶ خورشیدی)، تشکیل اداره ی فرهنگ (۱۳۲۵ خورشیدی)، گشایش دبیرستان اهلی(۱۳۳۶ خورشیدی) و در نهایت رقم خوردن دانشگاه آزاد اسلامی (۱۳۶۵ خورشیدی) گویای این گفتار است. در این میان زنان نیک نام این دیار نیز از مسیر روشن فرهنگ دور نیفتاده اند و در نظام اجتماعی فارس و ارسنجان تأثیر گذار بودند. از این رو در این کوته نوشتار به شرح حال برخی از آنان و شکل گیری مدرسه ی دخترانه در ارسنجان می پردازیم:

 

خلاصه ی مقاله، برگرفته از کتاب:(ارسنجان شناخت، «مجموعه مقالات و بازخوانی اسناد»، به کوشش اکبر اسکندری، نسرین اسکندری و محمد حسین ابراهیمی، نشر نوید شیراز، در دست انتشار).

نظر به آنچه بر ما گشوده اند و گشوده ایم، ارسنجان از پهنه ی صفویه به این سو در علم، هنر، فرهنگ و زمینه های گونه گون دیگر پیشرو بوده است و در این فراشد، بزرگانی از این گوشه گاه رخ نمایان کردند که نامشان بر سینه ی تذکره ها و نوشتارها درج و آثارشان در آغوش موزه ها، فشرده  شده است. نهاده شدن مدرسه ی سعیدیه در واپسین روزگار صفویه (۱۰۸۵ ه .ق)، دبستان سالار در آغاز عصر جدید(۱۳۰۳ خورشیدی)، شکل گیری مدرسه ی دخترانه (۱۳۱۶ الی ۱۳۲۶ خورشیدی)، تشکیل اداره ی فرهنگ (۱۳۲۵ خورشیدی)، گشایش دبیرستان اهلی(۱۳۳۶ خورشیدی) و در نهایت رقم خوردن دانشگاه آزاد اسلامی۱(۱۳۶۵ خورشیدی) گویای این گفتار است. در این میان زنان نیک نام این دیار نیز از مسیر روشن فرهنگ دور نیفتاده اند و در نظام اجتماعی فارس و ارسنجان تأثیر گذار بودند. از این رو در این کوته نوشتار به شرح حال برخی از آنان و شکل گیری مدرسه ی دخترانه در ارسنجان می پردازیم:
بانو سکینه ی آغازی ارسنجانی
بانو سکینه‌ی آغازی شاعر، ادیب و فعال فرهنگی، فرزند حاج میرزا حسین‌خان و صاحب جان در سال هزار و دویست و شصت هجری  شمسی در خاندان ابراهیمی ارسنجان چشم به جهان گشود. بانو سکینه‌ی آغازی خواهر میرزا محمود خان آغاز و میرزا مصطفی خان انجام ارسنجانی۲ و «... از زنان فاضله و معارف پرور معاصر و مادر شاعر فاضل معاصر آقای دکتر مهدی حمیدی است۳». سکینه‌ی آغازی اهل شعر و شاعری بوده، اما متأسفانه تاکنون هیچ شعری از او منتشرنشده و از دید ما نگذشته است.
 
«شادروان سکینه عفت آغازی مادر دکتر مهدی حمیدی شاعر، در سال ۱۳۳۹ ه . ق بنا به تشویق مرحوم رحمت رییس معارف در خانه‌ی خود مدرسه‌ای چهار کلاسه برای دختران تأسیس کرد ولی تأسیس آن مدرسه در مردم هیجانی پدید آورده بود که با حمایت معارف و استقامت مدیر آن برطرف شد و مدرسه با کمال نظم به حیات خود ادامه داد.
در سال ۱۳۰۳ خورشیدی در اثر جدیت حاج سید محمد سلطانی(سلطان العلماء) رییس معارف فارس آن مدرسه دولتی شد و کلاس‌های پنجم و ششم را دایر نمود و در سال ۱۳۰۴ تعداد ۱۲ نفر داوطلب در امتحانات نهایی خرداد شرکت کردند و همگی قبول شدند. و این نخستین بار بود که داوطلبان مدرسه‌ی دخترانه در امتحانات نهایی شرکت می‌کردند۴».
بدین ترتیب سکینه ی آغازی که خود از زنان فاضله  و شاعره ی دیار فارس است به عنوان یکی از مهم ترین شخصیت های فرهنگی به خصوص حقوق زنان در تاریخ این سرزمین به شمار می رود. او بود که باعث شد دختران برای اولین بار پا به مدرسه بگذارند و در راه کسب علم و معرفت گام بردارند.


رباب متین الدوله اشرف
بانو رباب متین الدوله ی اشرف خواهر بانو سکینه ی آغازی ارسنجانی نیز از تحصیل کرده های آن دوران بود که مدتی بعد از تأسیس مدرسه ی دخترانه توسط خواهرش، مدیریت یکی از مدارس دخترانه ی شیراز را در محله ی سنگ سیاه به عهده می گیرد. در حال حاضر اطلاع چندانی درباره ی این بانوی فرهنگی در دست نیست. 


بتول مارشال پیرغیبی
یکی دیگر از زنان فاضله ی فارس که ریشه در خاک ارسنجان (روستای قلات خوار) دارد خانم بتول مارشال پیرغیبی (پروین) دختر مرحوم قره خان ارسنجانی ست که در سال ۱۲۸۲ خورشیدی پلک از هم برداشت. خانم پیر غیبی در سال ۱۳۱۴ خورشیدی دبستان دخترانه ی دوشیزگان پهلوی را در شیراز تأسیس کرد و سال ها مدیر آن بود. وی در سال ۱۳۲۸ خورشیدی امتیاز روزنامه ی ستاره ی جنوب را رقم زد و چند سال آن را منتشر کرد۵.
دانشسرای مقدماتی شیراز را در سال ۱۳۲۲ به پایان رسانیده است، زبان های انگلیسی و تازی را فرا گرفته، در هنرهای دوزندگی و گلدوزی و خانه داری نیز دست دارد... از آروزها و آرمان های ادبی و اجتماعی او این است که ایران زمین آباد و مردم آن از این بی چیزی و تنگ دستی که امروز دامن گیرشان شده است رهایی یابند. زبان و ادبیات فارسی شکوه دیرین خود را بازیابد. ایرانی ، با ادب دوستی و تشویق سخنوران و نویسندگان ، زمینه ی چنین پیشرفتی را به نیکوترین روش فراهم آوردند. این بانوی سخن ور سال هاست به فرهنگ کشور خدمت می کند. شاید بیست سال باشد که مدیریت دبستان دولتی دوشیزگان پهلوی را شیراز به عهده دارد. و دو سال است که کلاس سالمندان را نیز سرپرستی می نماید.پروین شعرهای بسیاری تا این زمان گفته است: چکامه، مثنوی، قطعه سروده و درباره ی رویدادهای روز چکامه بسیار ساخته. هرچند دیوان او هنوز به چاپ نرسیده، مگر گزیده ی اشعارش به نام «آیینه ی روزگار» و برخی از سروده های او به ویژه چکامه-هایش منتشر گردیده، نوشته هایی هم دارد مانند کتاب اسرار تاریخ فارس که هنوز پایان نیافته است۵.
پروین سال ها در انجمن ادب فارسی و انجمن قلم و جلسات کانون دانش پارس شرکت می کرد۵. وی روز پنجشنبه، چهارم شهریور ۱۳۶۱ خورشیدی در شیراز پلک برهم گذاشت و در جوار آرامگاه شاداعی الله به آغوش خاک سپرده شد۵.
همسر وی ارباب رستم مارشال پیرغیبی«در زمان احمد‌شاه برای فراگیری درس حسابداری از کرمان به شیراز رفت و در آنجا با رشادتی که برای نجات جان دو آلمانی به خرج داد از سوی افسران آلمانی، فرنام(:لقب) «مارشال» گرفت.
 بعدها در زمان رضاخان که سجلد یا شناسنامه صادر می‌کردند و ایرانی‌‌ها کم‌کم شناسنامه‌دار شدنداین فرنام، به فامیلی‌‌اش در شناسنامه افزوده شد. رستم مارشال پیرغیبی در شیراز به شغل حسابداری مشغول بود و پس از آن به ریاست چاپارخانه‌ی شیراز رسید. در واپسین سال‌های زندگی، حسابرس و مباشر نخستین شرکت صادرات ایران که بنیان‌گذارش آقا صاحب نمازی بود، شد.
او همه‌ی عمر را در شیراز ماند و در آنجا با بانوی سراینده‌ای که بعدها به نام «پروین مارشال پیرغیبی»، نامور شد، وصلت کرد. «پروین مارشال پیرغیبی»، بنیان‌گذار و مدیر دبستان دوشیزگان پهلوی و پایه‌گذار روزنامه‌ی ستاره‌ی جنوب در شیراز بود. کتاب شعری با عنوان «آیینه روزگار» هم از او در سال ۱۳۷۵ در تهران به چاپ رسیده است. رستم مارشال پیرغیبی در سال ۱۳۲۶ در ۵۲ سالگی در پی بیماری سرطان درگذشت و به دستور فرنشین مجلس شورای ملی وقت، سردار فاخر حکمت، در ظهیرالدوله به خاک سپرده شد۶».

Anjoman Arsanjan 150311 02 عکس: رستم مارشال پیرغیبی

تأسیس مدرسه ی دخترانه در ارسنجان
در سال ۱۳۰۳ خورشیدی شاعر و دانشور فرزانه، مرحوم ناصرالدین خان سالار۷ که از شخصیت-های بزرگ و رجال معروف حکومت فارس بود، خانه ی شخصی خود را به اداره ی معارف واگذار و اولین مدرسه را به نام مدرسه ی «اهلی» در ارسنجان تأسیس کرد. این حرکت ناصرالدین خان، سرآغاز تحول علم و فرهنگ نوین در ارسنجان بود. اما در این مدرسه تنها پسران مشغول به تحصیل بودند. مدتی بعد با پیگیری عده ای از اهالی و بخشداری ارسنجان رئیس معارف و اوقاف فارس طی نامه ی زیر موافقت خود را با تحصیل دختران اعلام کرده و از استانداری هفتم (فارس) تقاضا می کند تا زمینه ی لازم جهت تشویق اهالی ارسنجان برای فرستادن دختران به دبستان فراهم آورد.

Anjoman Arsanjan 150311 03

عکس: ناصرالدین خان سالار

Anjoman Arsanjan 150311 04

اداره استانداری هفتم ۲۹/۱۲/۱۳۱۶

مستدعی است به بخشدار ارسنجان۸ دستور فرمایید در تشویق اهالی برای فرستادن دختران به دبستان اقدام مقتضی به عمل آورند.
رئیس معارف و اوقاف فارس


مدتی بعد استانداری فارس نیز پس از بررسی های به عمل آمده از بخشدار ارسنجان می خواهد که اهالی را برای فرستادن دختران تشویق کند.

Anjoman Arsanjan 150311 05 

۹/۱/۱۳۱۷ بخشداری ارسنجان

برحسب تقاضای اداره معارف و اوقاف فارس اهالی را تشویق نمایید برای فرستادن دختران به دبستان، اقدام نمایید و نتیجه را گزارش دهید.

 به هر حال بعد از چندین سال که پسران مشغول به تحصیل بودند و دختران در آروزی تحصیل به سر می  بردند و با توجه به اینکه «تا سال ۱۳۱۷ هیچ پدر و مادری جرأت این را نداشت که دختر خود را به دبستان بفرستد، در مهر سال ۱۳۱۷ آقای قلی خان ابراهیمی کلانتر وقت از گفته های مردم چشم پوشی می کند و دختران خویش را به نام های خانم زمان ابراهیمی(همسر مرحوم غلاحسین نعمت اللهی۹) و رضوان ابراهیمی(خانم بدری) را به کلاس اول می فرستد. شمس الضحی دختر مدیر وقت آقای عمادالدین حمیدی نیز به جمع آن ها می پیوندد. دانش آموزان دختر دوره ی دوم نیز سه نفر بودند: ملوک ابراهیمی (فرزند مرحوم افراسیاب خان)، جواهر ابراهیمی (فرزند مرحوم حسین خان کلانتر۱۰) و جواهر نعمت اللهی(فرزند مرحوم حاج عبدالمطلب۱۱۱۲.
بدین ترتیب دختران ارسنجانی نیز از نعمت تحصیل برخوردار شدند و به صورت مختلط با پسران در همان مدرسه ی ناصرالدین خان سالار به تحصیل مشغول بودند. اما با این حال تا یک دهه میل به تحصیل دختران در بین خانواده های ارسنجانی چندان مورد استقبال قرار نگرفت و عده ی کمی از دختران به آموختن پرداختند، تا اینکه در سال ۱۳۲۶ خورشیدی به همت مرحوم مرتضی اشرف الکتاب ارسنجانی۱۳ دبستان دخترانه در ارسنجان به صورت رسمی تری شکل گرفت و با تشکیل اولین مدرسه ی دخترانه  با نام «منیژه۱۴» تحصیل دختران رونق یافت۱۵.

 

پی نوشت ها

۱- دانشگاه آزاد اسلامی واحد ارسنجان در اردی بهشت ماه ۱۳۶۶ خورشیدی به دست دانشور فرزانه مرحوم دکتر محمد حسین اسکندری بنیان نهاده شد.
۲- میرزا محمود خان آغاز و میرزا مصطفی خان انجام از شاعران برجسته ی استان فارس در عصر قاجاریه هستند که  آثارشان در تذکره های معروفی چون تذکره ی شعاعیه اثر شعاع الملک و مرآة الفصاحه اثر شیخ مفید و .... و همینطور مجموعه ی خطی گلگشت سخن اثر ملا محمد مهدی آثاری ارسنجانی آمده است.
۳- اسکندری، نسرین، بزرگان ارسنجان، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۷۹، ص ۱۴۳.

۴- طاهری، عبدالمحمد، فارسنامه‌ی دوم، شناختی تاریخی، فرهنگی، اقتصادی، شیراز، انتشارات امیدواران، ۱۳۸۱، ج ۱، ص ۳۹۰.
۵- بزرگان ارسنجان، ص ۲۳۹.
۶- http://www.amordadnews.com/neveshtehNamyesh.aspx?NId=7905

۷- ناصرالدین خان سالار، میرزا محمود خان "آغاز"، میرزا مصطفی خان "انجام"، بانو سکینه ی آغازی، استاد دکتر مهدی حمیدی شیرازی که شرح‌حال و شعرشان در این کتاب خواهد آمد، از بازماندگان الله‌وردی خان سپه‌سالار ایران و حاکم فارس در دوره ی شاه‌عباس کبیر هستند که در ارسنجان به خاندان ابراهیمی مشهورند. ناصرالدین خان سالار، بانو سکینه ی آغازی و فرزندش استاد دکتر مهدی حمیدی شیرازی در مسیر زندگی گام های بزرگی درراه حفظ و گسترش جریانات علمی، فرهنگی و آموزشی فارس و کشور برداشتند.
۸- نکته ی قابل تأمل این است که ارسنجان در سال ۱۳۱۶ خورشیدی و شاید قبل از این هم دارای بخش داری بوده است.
 به گواهی اسناد در دست، غلامعلی خان گزرسس اولین کسی ست که بر مسند بخشداری ارسنجان تکیه زده.

۹- مرحوم غلامحسین نعمت اللهی فرزند مرحوم حاج عبدالمطلب است. وی طبق تصویب نامه ی مورخه ی ۸/ ۵/ ۱۳۴۰ خورشیدی انجمن محترم شهر ارسنجان و ابلاغ شماره ی ۱۹۱۴۲ – ۱۳ / ۷ / ۱۳۴۰ خورشیدی مقام فرمانداری محترم شهرستان شیراز به سمت شهردار ارسنجان منصوب می شود. (اسکندری، اکبر، اسکندری، نسرین،ارسنجان نامه ، نشر نوید شیراز، ۱۳۸۵، ص ۸۴).
۱۰- حسین خان ابراهیمی(کلانتر) فرزند آقا فرهاد خان کلانتر است. وی از سال ۱۳۲۱ خورشیدی به عنوان دهدار و کلانتر ارسنجان منصوب شد و تا پایان حیات عهده دار آن بود. مرحوم حسین خان کلانتر در سال ۱۳۵۳ خورشیدی به هنگام رویش شکوفه ها پلک بر هم گذاشت و در قبرستان ارسنجان به آغوش خاک سپرده شد.
۱۱- مرحوم حاج عبدالمطلب فرزند مرحوم غلامرضا، از مردان نیک سرشت و کدخدای محله ی نعمتی خانه ی ارسنجان بود.
۱۲- ارسنجان نامه، ص ۶۷.
۱۳- مرحوم مرتضی اشرف الکتاب فرزند مرحوم میرزا محمد علی اشرف الکتاب ارسنجانی در سال ۱۳۰۲ خورشیدی پلک از هم برداشت. وی مدتی دبیر دبیرستان دارالفنون تهران بود و چندین سال مدیریت دبیرستان ناصرخسرو تهران را به عهده داشت. وی در سال ۱۳۲۱ مدرک دیپلم و در سال ۱۳۳۳ لیسانس و در سال ۱۳۴۰ از دانشگاه تهران کارشناسی ارشد گرفت. مرحوم اشرف الکتاب در سال ۱۳۸۸ خورشیدی پلک برهم گذاشت و در آرامگاه خانوادگی حضرت آیت الله محلاتی در کنار پدر بزرگوارش به خاک سپرده شد و تمام اموال خویش را وقف درمانگاه حضرت ولیعصر واقع در خیابان برق شیراز کرد.
۱۴- منیژه سالار دختر مرحوم ناصرالدین خان سالار و همسر شاعر معاصر فارس مرحوم حمید مشیری ست.
۱۵- نظر به اسناد موجود مدیر این مدرسه در سال ۱۳۳۳ خورشیدی خانم منیژه ی بیلویی بوده است.

دیدگاه خود را درباره این نوشته با دیگران در میان بگذارید:

یا اگر در سایت عضو نیستید، می‌توانید به عنوان میهمان دیدگاه خود را بفرستید:

0
دیدگاه شما پس از تایید مدیر سایت نمایش داده خواهد شد.
  • دیدگاهی وجود ندارد