A+ A A-

نگاهي به مکتب خوشنويسي ارسنجان مطلب ویژه

نویسنده:  چاپ پست الکترونیکی

مکتب هنری ارسنجان در امتداد مکتب هنری شیراز است، با این تفاوت که در هنر شیراز نقاشی و تذهیب و شعر و ادبیات پررنگتر از هنر خوشنویسی است. در استان فارس شهرهای نیریز و ارسنجان و شیراز در عرصه خوشنویسی خوش درخشیده و کاتبان بنامی همچون احمد نیریزی، محمد شفیع اشرف الکتاب ارسنجانی، محمدحسین افتخار الکتاب، علی عسکربن محمد شفیع، میرزا فتحعلی حجاب شیرازی، اسدالله شیرازی، میرزا کوچک وصال و در این اواخر، استادان حمید دیرین و کرمعلی شیرازی از مفاخر مکتب خوشنویسی فارسی محسوب میشوند.

سیدمحی الدین حسینی ارسنجانی - شیراز نوین
مکتب هنری ارسنجان در امتداد مکتب هنری شیراز است، با این تفاوت که در هنر شیراز نقاشی و تذهیب و شعر و ادبیات پررنگتر از هنر خوشنویسی است. در استان فارس شهرهای نیریز و ارسنجان و شیراز در عرصه خوشنویسی خوش درخشیده و کاتبان بنامی همچون احمد نیریزی، محمد شفیع اشرف الکتاب ارسنجانی، محمدحسین افتخار الکتاب، علی عسکربن محمد شفیع، میرزا فتحعلی حجاب شیرازی، اسدالله شیرازی، میرزا کوچک وصال و در این اواخر، استادان حمید دیرین و کرمعلی شیرازی از مفاخر مکتب خوشنویسی فارسی محسوب میشوند. آثار خطی و نوشتاری هر یک از این بزرگان که مزین به انواع هنرها و آراسته به فنون گوناگون شعری، نقاشی، تذهیب، تشعیر و... است، امروزه زینت بخش موزههای مهم کشور از جمله موزه کاخ گلستان، موزه آستان قدس رضوی، موزه کتابخانه ملک و حتی موزههای خارج از کشور است. اما به طور اختصاصی، خاندان اهل ذوق و فرهنگ و دانشمندان و هنرمندان بزرگ برخاسته از بیوت شریف اشرف الکتابی و افتخارالکتابی به ویژه این پدر و پسر (علی عسکر و محمدشفیع ارسنجانی) که آراسته به معنویات و متخلق به اخلاق انسانی و اسلامی بودهاند، در مقایسه با بسیاری هنرمندان هم عصر خود از ویژگیهای منحصر به فردی برخوردارند و در طی سالیان اخیر بیشتر معرفی و شناخته شدهاند. اینجانب، در سالهای ۱۳۷۴ و ۱۳۷۵ که در فاصله خدمتی بعد از فارغ التحصیلی از مرکز تربیت معلم تا استخدام در آموزش و پرورش به مدت دو سال مسئولیت اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی ارسنجان و همزمان، سرپرستی کتابخانه عمومی حاج ملامحمد شفیع اشرف الکتاب ارسنجانی را برعهده داشتم، با تلاش و همت وافر اهالی فرهنگدوست این شهرستان به ویژه فامیل شریف و اهل علم اسکندری که از بازماندگان خاندان هنری اشرف الکتابی بودند و همکاری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس (در زمان مدیریت مهندس شایستهنیا)، اقدام به برگزاری هفته فرهنگ ارسنجان یادواره محمدشفیع اشرف الکتاب خوشنویس نامدار عصر قاجاری در این شهر کرده و به همین مناسبت، شخصیتهای طراز اول فرهنگی و هنری به ویژه رئیس و اعضای انجمن خوشنویسان ایران به ارسنجان دیار نیکبختان و مهد تاریخ، فرهنگ و هنر ایران یعنی شیراز دعوت شدند. علاوه بر این شهر، در مرکز استان نیز نمایشگاه آثار به ویژه قرآن نوشتهها و ادعیه خوشنویسی شده از سوی هنرمندان نامدار این دیار به نمایش گذاشته شد. خوشبختانه پس از آن نیز با سعی و درایت وصفناپذیر استاد اکبر اسکندری مجموعهدار هنری، نویسنده و پژوهشگر فرهنگ ارسنجان و برخی دیگر از دوستداران فرهنگ این شهرستان، رویه معرفی مشاهیر گمنام هنر ارسنجان از عصر صفویه تا اوایل دوران حاکمیت پهلوی ادامه یافت تا امروز که انتشار قرآن نفیس سران و چاپ و نشر نهجالبلاغه نفیس ارسنجانی، هر دو شاهکار مکتب هنر ارسنجان در معرض دید عموم قرار گرفته است. هماینک نیز ارسنجان دیار پاکان و سرزمین چهرههای ماندگار علم، فقاهت و هنر برخوردار از اساتید قابل خاصه خوشنویسان ممتاز نظیر حمیدرضا ابراهیمی، حمیدرضا حسنشاهی و علیرضا رضایی است.
در کتاب عظیم فارسنامه ناصری اثر گرانسنگ میرزا حسن حسینی فسایی و کتاب جمیل آثار العجم اثر ارزشمند میرزا محمدنصیر حسینی شیرازی مشهور به فرصتالدوله درباره معرفی مشاهیر هنر ارسنجان، به ویژه عالمان و خوشنویسان و شاعران این دیار سخنها گفته شده است. بزرگی چون محمدشفیع ارسنجانی که به خوبی در کتاب بزرگان ارسنجان و ارسنجاننامه، تألیف اکبر و نسرین اسکندری از آنها یاد شده و به نیکی معرفی شده است. در انواع هنرها خاصه خوشنویسی و نقاشی سرآمد روزگار خود بوده و علاوه بر آن که عارف و مجتهدی بزرگ بوده، در عرصه شعر و ادب نیز صاحب آثار شعری زیبا بوده و در شعر تخلص آثار داشته است. محمدشفیع ارسنجانی در مکتب عرفانی عارف و سالک معروف آقا ملااحمد ارسنجانی که مقبره شریف او در قبرستان دارالسلام شیراز زیارتگاه رندان و خداشناسان است، شاگردی کرده و دست ارادت به وی داشته است. او در خط ثلث و نسخ و شکسته نستعلیق استاد تمام بوده و قرآن های نفیس به نگارش درآمده از سوی او که در مشهدالرضا بخش نفائیس موزه آستان قدس نگهداری میشود، موجبات اعجاب و حیرت اهل فن و خوشنویسان نامی عصر را فراهم آورده است. او مانند پدر هنرمندش علی عسکر ارسنجانی، در علوم و فنون گوناگون به ویژه در خطوط نسخ و رقاع، نستعلیق و شکسته سرآمد عصر خود بوده و افزون بر چهل قرآن نفیس را کتابت کرد.
دیگر قرآنهای دست نویس ادعیه و نوشتارهای او، در موزههای آستان قدس حسینی(ع) در کربلا، موزه کاخ گلستان، موزه مجلس شورای اسلامی و در مجموعههای شخصی خاندانهای اسکندری، هاشمی، حسینی ارسنجانی و... نگهداری میشود. در آثار العجم درباره این شخصیت هنری و شاخص مکتب خوشنویسی ارسنجان میخوانیم: «... آثار و هوالحاج ملامحمدشفیع مدتها در علوم عربیه و ادبیه رنجی کشیده تا از فضلای عصر گردیده و در خط نسخ از مرحوم والد گذرانیده شهدالله که پس از مرحوم میرزا احمد نیریزی خط مذکور را احدی بر پایه مشارالیه ننوشته است. قولی که جملگی برآنند. الحال، اکثر به کتابت قرآن مجید و فرقان حمید اشتغال دارد و در سرودن اشعار خاصه غزل، صاحب طبع سلیم و ذوق مستقیم است...» او سرانجام در سال ۱۳۳۳ هجری قمری در ارسنجان وفات یافت و در جوار پدر بزرگوارش، در مزارستان عتیق ارسنجان که نمایانگر تاریخ کهن این شهرستان است به خاک سپرده شد. متأسفانه بنای یادبود این عالم و هنرمند خوشنویس و قرآن نویس بزرگ ایرانی که ذکر نام و آثار او در کتاب استاد علیدوست با عنوان قرآن نویسان ایرانی و دهها کتاب و نشریه به خوبی آمده، تکمیل نشده و همچنان مورد بیمهری مسئولان فرهنگی استان قرار گرفته است؛ آنگونه که خانه تاریخی وی در مسیر توسعه شهری غریبانه تخریب شد. فقط یک خیابان و یک مرکز فرهنگی (کتابخانه عمومی شماره یک ارسنجان) بنام اوست. بیشک از او که متولد به سال ۱۲۵۳ هجری قمری است، نخبگان و مشاهیر رجال نامآوری درعرصههای مختلف پا گرفته که از جمله آنها چهار فرزند هنرمند و خوشنویس است که در ایران و هندوستان و کشورهای عربی، آثار هنری و دستخطهای زیبای آنان یا نمونه خطوطشان بر سر در ابنیه فرهنگی و عمارات دینی و خصوصاً مساجد و تکایا نقش بسته است. محمدحسین اسکندری، مؤسس دانشگاه آزاد اسلامی و استاد ادبیات دانشگاه پهلوی، از نوادگان مرحوم محمدشفیع ارسنجانی بودند که خود علاوه بر آن که تحصیلات عالیه دانشگاهی داشتند، در عرصه فقاهت و اجتهاد نیز تحصیلات دروس خارج فقه و اصول را گذرانده و صاحب مقالات و تألیفات گوناگونی در عرصه های دینی و ادبی بودند. مرحوم حجتالاسلام و المسلمین میرزا محمدعلی اشرف الکتاب ارسنجانی هم از این خانواده، صاحب هنر کتاب بر دیوارها و کاشیهای بناهای مذهبی شیراز و فارس به ویژه ادعیه نویس و زیارت نویس امامزادگان لازم التکریم فارس خصوصاً شیراز بود.
در فارسنامه ناصری چه زیبا در خصوص شخصیت والامقام علی عسکر ارسنجانی بزرگ خوشنویس ایرانی می خوانیم : «... یاقوت معدن عرفان و مقله حدقه زمان، عالم ربانی و عارف حمدانی ملاعلی عسکر ارسنجانی از ارسنجان برخاسته و کسب اخلاق حمیده و صفات پسندیده را از جناب ملااحمد نموده و بعد از وفات آن جناب، مسالکش را حذوالحذوه پیمود. کتابت کلام الله مجید و هدایت عبادالله را شعار خود فرمود و خط نسخش، خط نسخی بر خطوط استادان نسخنویس کشید و در سال ۱۳۰۲ ه.ق در ارسنجان به رحمت ایزدی پیوست. خلفان صدقش کمال اکتسابان حاجی ملامحمد شفیع و حاجی ملامحمد حسین خوشنویسان ارسنجانی نعمالخلف آمده در خوش نوشتن خط نسخ مشهور گشتهاند...» فرصتالدوله شیرازی نیز در کتاب آثار العجم در خصوص بزرگ بزرگان مکتب هنر ارسنجان، یعنی ملاعلی عسکر ارسنجانی می نویسد: «... وی از معارف سالکین و اکبر مجاهدین بوده و دست ارادت به ملااحمد داده و در خط نسخ، خط نسخ بر خطوط متقدمین و متأخرین کشیده است...» حاجی نایب الصدر در کتاب طریق الحقایق درباره وی چنین مینویسد: «... ملاعلی عسکر ارسنجانی که خط نسخ را چون میرزا احمد نیریزی نوشتی، معاش از تحریر نسخ ادعیه مرغوبه و کلام الله مجید نمودی، جزیی بضاعت داشت و زاری و صراحت به احدی نبرد.
اکثر به عبادت مشغول بود. با فقرا فروتنی و با اغنیا تکبر نمودی، سن وی به مراحل هشتاد و دو سالگی رسید...» از مرحوم ملاعلی عسکر ارسنجانی تا سال ۱۲۸۱ هجری قمری، 36 جلد قرآن نفیس با خطوط زیبای نسخ و ثلث و... موجود است. برخی از آثار هنری و نوشتاری او از جمله قرآن های نفیس علی عسکر ارسنجانی در موزه نجف اشرف، کتابخانه های مهدی بیاتی، دکتر مهدوی، موزه کاخ چهل ستون، آستان قدس رضوی و مجموعه شخصی نگهداری می شود. در بسیاری دیگر از منابع مکتوب یکی دو سده اخیر از جمله در تذکره ها، فارسنامهها، شهرنامهها و ارسنجان نامهها، نام نامی مشاهیر خوشنویسی ارسنجان را می توان دید یا نمونههایی از دستخطها و آثارشان را ملاحظه و مشاهده کرد. فرصت الدوله شیرازی در جای دیگر کتاب خود، آثار العجم در خصوص فرزند دیگر ملاعلی عسکر یعنی ملامحمدحسین افتخار الکتاب ارسنجانی می نویسد: «... از جمله اولاد مرحوم علی عسکر که در خط نسخ تالی پدر و برادر است، جناب حاجی ملا محمدحسین است که در حسن اخلاق طاق و به جودت طبع مشهور آفاق است. در شیراز موطن گردیده و به کنج انزوا آرمیده است...». از وی نیز قرآن های بسیاری برجای مانده و در سال ۱۳۳۰ هجری قمری در شیراز وفات یافته، در صفه تربت واقع در دارالسلام مدفون شده است. ملا احمدبن علی عسکر، ملا محمدحسن و ملا علیاصغر نیز از دیگر فرزندان مرحوم آقا ملا علی عسکر ارسنجانی عارف و خوشنویس معروف ایرانی است. این سه نیز همچون پدر و برادر بزرگوارشان، محمدشفیع ارسنجانی و دیگر هنرمندان و عالمان و مشاهیر رجال این دیار، در مدرسه علمیه سعدیه ارسنجان بنایی به یادگار مانده از عصر صفوی تحصیل کرده و هر کدام صاحب مقامات عرفانی و اجتهاد بودهاند. قرآن هایی از آقا ملا احمد، خوشنویس ارسنجانی نزد علیرضا آثاری، نوه ایشان نگهداری می شود. ملااحمد در سال ۱۲۵۳ ه.ق متولد و در سال ۱۳۱۵ ه.ق در ارسنجان وفات یافته و در کنار پدر بزرگوار خود، علی عسکر ارسنجانی در قبرستان ارسنجان به خاک سپرده می شود. ملا محمدحسن، چهارمین فرزند مرحوم ملا علی عسکر، خوشنویس مطرح دیگری از آسمان هنر ارسنجان است که نمونه های خط و قرآن دست نویس او در مجموعه هنری نورانی وصال نگهداری می شود. او نیز در سال ۱۳۱۲ ه.ش در شیراز به رحمت ایزدی پیوسته و در مقبره مهرعلیکوچک در دارالسلام به خاک سپرده میشود. اما میرزا آقا ارسنجانی فرزند هنرمند محمدشفیعبن علی عسکر ارسنجانی است. او در هنرهای نقاشی و خوشنویسی، شعر و صحافی، تذهیب و... سرآمد عصر خود بوده؛ اما عمر زیادی نمی کند و پس از آن که در عنفوان جوانی به شهرتی جهانی میرسد، به گونهای که از سوی دولت هندوستان برای انجام سفارشات هنری دعوت میشود، پس از بازگشت از هند، در شیراز بدرود حیات گفته و در حرم مطهر امامزاده سیدتاجالدین غریب(ع) شیراز به خاک سپرده می شود.
علیاصغربن محمدشفیع ارسنجانی، همچون برادر بزرگش علی عسکر (میرزاآقا) در خط و نقاشی مشهور عصر خود بود. وی نیز در جوانی دار فانی را وداع گفته و در حرم مطهر سیدتاجالدین غریب(ع) در شیراز مدفون شد. نکته دیگر در مورد آخرین بازمانده از حلقه هنری مکتب خوشنویسی ارسنجان، یعنی مرحوم حجتالاسلام محمدعلی اشرف الکتاب اینکه وی فرزند ملا احمدبن محمد شفیعبن علی عسکر ارسنجانی و متولد ۱۳۰۷ ه.ق و دانش آموخته حوزه علمیه حاج سعیدا در ارسنجان بود که با مشق آثار پدر و عموها و جد خود، در خوشنویسی استاد تمام شد و به کار نوشتن خطوط نسخ و ثلث کتیبههای مساجد و اماکن متبرکه و مدارس دینی شیراز مشغول شد. او در سن ۹۴ سالگی در شیراز دعوت حق را لبیک گفته و در حرم مطهر حضرت علیبن حمزه(ع) در جوار مقبره مراد خویش، حضرت آیتالله حاج شیخ بهاءالدین محلاتی شیرازی و استاد و دوست همشهری خود، مرحوم آیتالله حاج شیخ علیاکبر مجتهد به خاک سپرده شد.
مکتب خوشنویسی ارسنجان و اساساً مکتب هنری این شهرستان، مشاهیر رجال و نامآوران دیگری همچون میرزا نصرالله ابراهیمی دارد؛ اما آثار و تولیدات هنری آنان هرگز به پایه واعتبار آثار برجای مانده از هنر خط و کتابت خاندان اشرفالکتاب ارسنجانی نمیرسد. آنان علاوه بر آنکه دنبالهروان مکتب هنری نیریز، درویش عبدالمجید طالقانی و دیگر مشاهیر رجال و نامآوران خوشنویس در ایراناند، خود نیز صاحب سبکی خاص و بنیانگذاران شیوههای نوین خوشنویسی در ایران و اسلام بودهاند و گذشت زمان و نمایش بیشتر آثار آنان در محافل هنری و نمایشگاههای خوشنویسی، آنان را بیشتر از هر زمان دیگر معرفی کرده و میشناساند. در هر حال، معرفی و برداشتهایی جامعتر از مکتب هنری ارسنجان، به ویژه مکتب خوشنویسی این دیار، نیازمند تحقیقات و مطالعات بیشتری است. لازم به ذکر است با انجام پژوهشهای افزون بر دو دهه اینجانب بر زندگانی و آثار مشاهیر هنر ارسنجان، این امید و آرزو به زودی و در قالب کتابی در این خصوص محقق خواهد شد.

دیدگاه خود را درباره این نوشته با دیگران در میان بگذارید:

یا اگر در سایت عضو نیستید، می‌توانید به عنوان میهمان دیدگاه خود را بفرستید:

0
دیدگاه شما پس از تایید مدیر سایت نمایش داده خواهد شد.
  • دیدگاهی وجود ندارد