فولاد و پولاد

یکی از مهمترین موضوعاتی که نشان‌دهنده پیشرفت و تمدن یک منطقه در طول تاریخ قدیم است، صنایع مختلف ازجمله تولید آهن، ساخت وسایل جنگی مانند شمشیر و تفنگ و یا ابزارآلات مورد نیاز کشاورزی و غیره است. آهن نقش بسیار مهم و تعیین‌کننده‌ای در شکل گیری، رشد و گسترش تمدن پیشرفته امروزی داشته و دارد، به گونه‌ای که هیچ فلز و یا مادّه دیگری را نمی‌توان جایگزین آن ساخت. آهن برای اولین‌بار در اواسط هزاره دوم قبل از میلاد از کانی‌های فلزی استخراج و مورد استفاده قرار گرفت. فراوانی مادّه معدنی و قابلیت‌های فراوان آهن از عواملی هستند که سبب شدند این فلز در مدّت کوتاهی جایگزین فلزات و مواد دیگر در ساخت بسیاری از ادوات و اشیا شود. این استفاده تاثیر شگرفی بر ساختارهای مختلف تمدن بشری، به‌ویژه ساختارهای اقتصادی گذاشت.
شواهد و مدارک باستان‌شناسی این نکته را تأیید می‌کند که شمال و مرکز ایران جزو قدیمی‌ترین مراکز صنایع فلزکاری جهان بوده‌ است. مشخص است که بشر تنها در سرزمینی می‌توانست به سودمندی فلز پی ببرد که در آن فلزات و کانی‌های آنها وجود داشته ‌باشد. ایران از لحاظ طبیعی دارای ذخایر بزرگی از کانی‌هاست.
هرچند تبدیل کانی به آهن فرایند بسیار مشکلی است و نیاز به کوره و تجهیزاتی دارد که دمای ۱۵۳۶ درجه سانتی‌گراد را ایجاد کند، ولی نکته مهمتر ساخت فولاد است، یعنی تغییر میزان ترکیبات داخلی آهن به طوری که قابل استفاده در تجهیزاتی مانند شمشیر باشد.
در ویکی‌پدیا در خصوص فولاد چنین نوشته شده است:
«ایرانیان قدیم برای آهن ورزیده و فولاد آب‌پذیر کلمات جداگانه‌ای داشتند. آهن ورزیده را آهن و فولاد آب‌پذیر را در زبان کهن ایران پولاد می‌نامیدند. در گورستان تپه سیلک که محققاً می‌توان آن را متعلق به ۱۲۰۰ تا ۱۰۰۰ پیش از مسیح دانست، اشیای باستانی باارزشی کشف شده‌است. یکی از آنها شمشیری است که دست و قبضه آن از مفرغ ساخته شده و یک تیغه فولادی نازک، روی مفرغ، پرچ شده‌است. همچنین در این گورستان چنگک‌های فولادینی یافت شده که با استادی تمام چکش‌کاری شده است. یکی از فلزکاران روسیه شمشیرهای اصیل کهن ایرانی را با روش عکسبرداری میکروسکوپی تجزیه کرد و به این نتایج رسید که:

- آن‌چه که در قرون وسطی با نام فولاد موج‌دار در اروپا رایج شد، در روسیه به نام ایرانی آن بولات یا پولاد معروف بود.

- این نوع فولاد موج‌دار دارای سطح آبگونه‌ای شکیلی است که با بیشتر فولادهای ورقه‌ای موّاج فرق دارد.

- روس‌ها معتقدند که فولاد موج‌دار در هند اختراع شد و بعد به ایران آمد. اما این تحقیقات تفاوت ساخت فولاد ایرانی و فولاد هندی را مشخص می‌کند.

در سده سوم میلادی از گاه‌نامهٔ کوکویائو چنین برمی‌آید که چین در زمان ساسانیان، فولاد را از ایران وارد می‌کرد. این کتاب به‌ویژه از خطوط مارپیچی که در رویه فولاد ایرانی بود سخن می‌گوید از اینرو باید گفت که آهنی که از ایران وارد چین می‌شد، موج‌دار بوده‌است. این امر شک جوزف نیدهام محقق صنعت آهن و فولاد در چین را تبدیل به یقین کرد که فن موج‌دار کردن اگر از هند نباشد، از ایران پدید آمده‌است. فولاد پارتی یا ایرانی که رومی‌ها اغلب از آن سخن گفته‌اند پس از فولاد هند در دنیا اول بود. و امروز بر این باورند که این فولاد از راه قالب‌گذاری صفحه‌های صاف آهن ورزیده با گرد زغال‌چوب در بوته‌ها ساخته می‌شد. این روش تولید بعدها به عربستان، بین‌النهرین و دمشق و بالاخره به شهر تولدو در اسپانیا که مرکز دانش و فنون اسلامی بود، نیز سرایت نمود.»
در زمانی که به نقل از شاردن هیچ‌یک از ایرانیان بدون شمشیر از خانه بیرون نمی‌رفتند شمشیر وسیله‌ای برای جنگ و نشان افتخار و عزت و شرافت بوده است، با این حال تا جایی که ممکن بوده جدا از محکم ساختن شمشیرها بر زیبایی هنری آن نیز دقت شده است. می‌توان گفت که تبحّر و تخصّص صنعت‌گران قدیم در ساخت شمشیر متجلی می‌شد زیرا علاوه بر مهارت در انتخاب سنگ آهن، اجرای فرآیند تبدیل آن به فولاد و ساخت تیغه، اجرای زیبای دسته، غلاف، کنده‌کاری و طلاکوبی نیز در کنار آن نیاز بوده است. تیغه این شمشیرها به قدری برنده بود که بر طبق داستان‌های قدیمی اگر با دست پهلوانی به سواری زده می‌شد او را از فرق سر تا روی زین به دو نیم می‌کرد.
کتاب جام ارسنجان نما (اقای رحیمی و خانم هاشمی) به ذکر نام شمشیرسازی به نام استاد کریم ارسنجانی می‌پردازد و خاطرات سفر به ایران آقای کنت ژولین دو روششوار را چنین می‌نگارد «... در ارسنجان، نی‌ریز و شیراز هم کارخانه شمشیرسازی وجود داشت که پس از صفویه از بین رفته‌اند. از شمشیرهای ساخت این سه شهر اگر یافت شود به بهای طلا خریدار دارد ...».
در همین خصوص به ذکر سندی می‌پردازم:
در کتاب‌خانه دانشگاه پنجاب لاهور در مخزن مجموعه شیرانی، رساله‌هایی در خصوص شمشیرسازی و تیراندازی وجود دارد که به اهتمام آقای عارف نوشاهی خلاصه‌نویسی و فهرست‌برداری شده است. یکی از این رساله‌ها به نام « تایید بصارت» به شماره ۶۲۰۰/۴ به خط نستعلیق و در ۳۱ برگ به تالیف لطف‌الله متخلّص به نثار و مخاطب به نصرت‌الله خان شیعی است. مولف در دیباچه می‌نویسد:
« چون داعی پاره عمری به ذوق شمشیرشناسی به سر آورده می‌خواست رساله‌ای در معرفت شمشیر تحریر نماید ... آخر به خواهش و حسب فرمان خان ... هر چه به فهم قاصر رسید به اظهار آمد ...

این نسخه مسمی است به تایید بصارت         عینک بودش آیینه بر چشم تعقل
گنجی بود در گوهر دریافت درین بحر          باید که ببینی به تامل،نه تجاهل ...

»
مولف در رساله اشعاری را به مناسبت آورده و « آن‌چه به نظر آمده اکثر فرنگی کار به شناخت شمشیر ندارد

مستی دگر است و می پرستی دگر است

چنان‌چه بسیار مغول و جوان هندوستان شمشیر دیار خود نشناسد و هر راجپوت روهی نتواند شناخت ...»
موضوع رساله به شمشیرشناسی و مواد اوّلیه جهت ساخت و مراکز تهیه آن میپردازد. در صفحه ۳۱ رساله چنین نوشته شده است:
«در ولایات ایران هم پولاد بهم می‌رسد که در تبریز معدن فولاد است و جوهر آن هم به عمل، ارسنجان که قصبه فارس است نیز کان فولاد دارد که جوهرش بی عمل، معدن در نهایت خوبی و کلانی لیکن از معدن ارسنجان پولاد کم تحصیل می شود و از تبریز بسیار... »
در فهرست‌نویسی رساله دو تاریخ وجود دارد: (۱۵ رجب سنه ۲۳ محمد شاهی ۱۱۵۴ ه ) و (۱۱۱۸ ه) و مشخص نشده است که قمری یا شمسی است.
جهت اطلاعات بیشتر مطالعه مقاله زیر که محصول پژوهش در منطقه چاهک (محلی مابین ارسنجان و نیریز) است و در آن به شیوه فن‌آوری فولاد جهت شمشیر پرداخته است توصیه می‌گردد. این مقاله با تمرکز بر منطقه شرق ارسنجان و نیریز نگاشته شده است.

Chemical- mineralogical studies on iron crucibles from Chahak, Iran
Proceedings of the 39th International Symposium for Archaeometry, Leuven (2012)
https://ees.kuleuven.be/isa2012/proceedings/ISA%202012%20Emami%20et%20al..pdf

نتیجه :
شواهد و قراین و وضعیت کانی‌های منطقه نشان می‌دهد که علاوه برشمشیرسازی، صنعت تولید فولاد نیز جزو مشاغل قدیمی شهر ارسنجان بوده است.

منابع
تاریخ‌چه پیدایش فن تولید آهن وکاربرد آن در ایران - مجله پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، سال دوم، شماره ۳،  دکتر کاظم ملازاده
هنر و صنعت در ایران باستان از ویکی‌پدیا، دانش‌نامه آزاد
کتاب جام ارسنجان نما - آقای رحیمی و خانم هاشمی
نسخه‌های خطّی چند مجموعه شخصی در لاهور پاکستان - نوشاهی، عارف